Utwór Śmierć pułkownika, powstały w roku 1832, poświęcony jest uczestniczącej w powstaniu listopadowym Emilii Plater, kapitan Wojska Polskiego. Jego autorem jest Adam Mickiewicz – najsłynniejszy polski wieszcz okresu romantyzmu, poeta, filozof i publicysta rozpoznawany i doceniany w całej Europie.
Spis treści
Śmierć pułkownika – analiza i środki stylistyczne
Wiersz ten jest balladą, gatunkiem reprezentatywnym dla ówczesnej epoki literackiej, a także umiłowanym przez samego Mickiewicza. Ballada to forma łącząca epikę, lirykę oraz dramat, cechuje ją ludyczność, fantastyka oraz włączenie przyrody jako aktywnego bohatera.
Dzieło złożone jest z pięciu zwrotek o zróżnicowanej długości – pierwsze trzy liczą sobie po osiem wersów, czwarta – siedem, a piąta – pięć. Utwór napisano dziesięciozgłoskowcem, o charakterystycznym rytmie (tak zwanym anapestem – dwie krótkie i jedna długa sylaba). Występujące rymy są krzyżowe oraz parzyste.
Podmiot liryczny nie ujawnia wprost swojej obecności, ale obserwuje z boku przedstawiane wydarzenia i odnosi się do nich w sposób emocjonalny. Jest to więc ballada nurtu liryki narracyjnej, pośredniej, podmiot nie uczestniczy bezpośrednio w akcji, ale ją relacjonuje. Wiersz zbudowany jest na kanwie zaskoczenia, umierający bohater dopiero na sam koniec niespodziewanie okazuje się być kobietą.
Zastosowany język jest stosunkowo prosty, Mickiewicz zastosował niewielką liczbę środków stylistycznych. Nastrój jest wzniosły, ma na celu uhonorowanie męstwa Emilii Plater. Zgodnie z tematyką utworu, pojawia się słownictwo związane z wojskowością, często w formie wyliczeń (pułkownik, wódz, kordelas i pas i ładunki, siodło i burka, u boku kordelas, dwururka). Świat opisywany jest epitetami (głucha puszcza, pastuszny tapczan, piękne lica, żołnierska odzież).
Wyczuwalna jest atmosfera przygnębienia i smutku, spowodowana śmiercią wodza, co obrazuje kontrast (łzy ni jednej – a teraz płakali), emocjonalne wykrzyknienie (Wódz Powstańców – Emilia Plater!) oraz pytania retoryczne, niewymagające odpowiedzi (Jakie piękne dziewcze ma lica?). Bohaterska postawa kobiety podkreślona jest poprzez porównanie do innego legendarnego przywódcy, Stefana Czarnieckiego. Odpowiedni rytm utworu nadaje anafora w postaci rozpoczęcia określonych wierszy czasownikiem kazał.
Śmierć pułkownika – interpretacja ballady
Wiersz Śmierć pułkownika pełni funkcje dzieła upamiętniającego i chwalącego zasługi Emilii Plater, która pomimo swojego szlacheckiego rodowodu walczyła ramię w ramię z niższymi warstwami społecznymi, a nie tylko koordynowała działania poza linią frontu. Niestety, w trakcie powstania listopadowego zmarła z wyczerpania oraz choroby, i właśnie okoliczności tego wydarzenia zostały przedstawione w utworze.
Podmiot opisuje miejsce, gdzie początkowo anonimowa bohaterka, spędziła koniec swojego życia. Był to niewielki, skromny domek w lesie, a dookoła niego zbierali się opłakujący ją ludzie, do których właśnie dotarła informacja o rychłej śmierci.
Pułkownik umiera z godnością, nie jest samotny na ostatniej drodze. Zdaje sobie sprawę, że wkrótce odejdzie z tego świata, chce z szacunkiem i żołnierskim męstwem pożegnać się z życiem. Oddaje honory swojemu wiernemu towarzyszowi – koniu, który zawsze był przy boku, na polu bitwy i poza nim. Gromadzi swoje wojskowe wyposażenie, swój żołnierski dobytek pragnie mieć na łożu śmierci przy sobie. Postać wyznaje chrześcijaństwo, o czym świadczy pojawienie się księdza i udzielenie ostatniego namaszczenia.
Nastrój jest podniosły oraz przygnębiający, żałobny. O tym, jak oddaną patriotką była Plater, świadczy zachowanie ludu. Bohaterkę opłakują wszyscy – od prostych chłopów, po duchownych i żołnierzy, mają oni świadomość, że odchodzi osoba, która bez wahania poświęciła życie za ojczyznę.
Następnie, podmiot liryczny opowiada o dniu po śmierci pułkownika. Wojskowi musieli się już oddalić, ponieważ zbliżają się zagrażający Rosjanie, ale lud nadal przybywa, aby pożegnać ciało bohaterki – właśnie tutaj ujawniona zostaje jej tożsamość, podmiot jest zaskoczony jej płcią, wcześniej opisywał ją jako mężczyznę i tego też spodziewał się czytelnik. Kobieta-żołnierz dorównywała na polu walki męstwem i odwagą, nie ustępowała kroku mężczyznom. Dzięki swoim poświęceniom, odchodzi w chwale i zostanie zapamiętana w historii już na zawsze.
Mickiewicz w swojej twórczości niejednokrotnie wykorzystywał motyw kobiety walczącej na wojnie, pojawił się on także w jego poemacie Grażyna. Niejednokrotnie zasługi bohaterek były wyolbrzymiane i idealizowane, być może dla lepszego efektu literackiego, ma to także związek z romantycznym motywem narodowego mesjanizmu.
Podsumowanie
Wiersz Śmierć pułkownika to utwór upamiętniający obecność Emilii Plater podczas walk powstania listopadowego. Obecność kobiety wśród walczących żołnierzy była ówcześnie zjawiskiem zaskakującym i nietypowym, przez co był to wdzięczny temat wzniosłej, patriotycznej ballady. Dodatkowo, Plater pochodziła z Litwy, więc prawdopodobnie jej postać była bliższa sercu poety, z uwagi na wspólne pochodzenie. W okresie romantyzmu kobiety często stanowiły postacie drugoplanowe, natomiast Mickiewicz nie zawahał się poświęcić utworu jednej bohaterce.