Wiersz „Do Matki Polki” dotyka tematyki narodowowyzwoleńczej. Mówi do matek polskich, aby przygotowywały synów do walki i śmierci na froncie. Mickiewicz uchwycił w utworze nastroje bojowe i patriotyczne przed powstaniem listopadowym (napisał go w 1830 roku, na kilka miesięcy przed wybuchem buntu).
Według Juliana Przybosia, polskiego poety jest to jeden z najokrutniejszych wierszy w literaturze narodowej („Czytając Mickiewicza”, Warszawa 1950). Przepowiada ich trudny los, od którego nie ma ratunku. Tytuł ukazuje również analogię między polskimi kobietami a Matką Boską, dzięki czemu nadaje ich cierpieniu sens, sakralizuje je.
Do Matki Polki — analiza wiersza
Wiersz składa się z jedenastu strof czterowersowych. Jest regularny, występują rymy dokładne, krzyżowe (abab) i żeńskie, co zmienia się jednak w ostatniej strofie, która złożona jest z rymów okalających (abba). Został napisany jedenastozgłoskowcem, typowym dla tego okresu w jego twórczości.
Środki stylistyczne
Utwór ma charakter podniosły, mimo trudnego przekazu zawiera ogrom środków artystycznych. Pojawiają się apostrofy do adresatki wiersza („O matko Polko!”), często powtarzające się w całym utworze oraz metafory („w źrenicach błyszczy genijuszu świetność”, „mową truć z cicha”, „w pokoju zakwitnie świat cały”). Występują również liczne porównania („jak otchłań w myśli niedościgły”, „jak zgniłym wyziewem”, „jak wąż wystygły”, „jak dawni rycerze”) oraz epitety („czoła dziecinnego”, „parą zgniłą”, „katowskim obuchem”, „świata nowego”, „sąd krzywoprzysiężny”, “pomnik grobowy”, „nocne rozmowy”, „wąż wystygły”, „wróg potężny” itd.).
Na zasadzie kontrastu pojawia się język bardzo podniosły (np. strofa pierwsza) i potoczny, używany w codziennych sytuacjach („źle się Twój syn bawi”). Tragizm sytuacji Polaków podkreślają wykrzyknienia („O matko Polko!”, „źle się twój syn bawi!”, „Takim wróg piersi twe przeszyje razem!”) oraz szyk przestawny („w pokoju zakwitnie świat cały”, „jak świata nowego żołnierze”). Dynamikę i efekt zaskoczenia u czytelnika budują przerzutnie (przeniesienie części wypowiedzenia do kolejnego wersu).
Rodzaje liryki i podmiot liryczny
Liryk ma charakter wezwania do polskich matek, dlatego można zaklasyfikować go do liryki wezwania. Podmiot liryczny chce wywrzeć wpływ na czytelnika, dlatego stosuje liczne czasowniki w trybie rozkazującym („klęknij”, „każże”, „okręcaj”). Sama osoba mówiąca w wierszu nie ujawnia się, dlatego można mówić tu o liryce pośredniej. Jest to patriota, któremu leży na sercu los ojczyzny i choć nie chce, by młodzi ginęli, wie, że jest to potrzebne do wyzwolenia kraju.
Do Matki Polki — interpretacja wiersza
Tekst rozpoczyna wezwanie do adresatki, Matki Polki. Apostrofy do niej powtarzają się przez cały utwór, co ma nakłonić ją do zachowania w taki sposób, jaki chce podmiot liryczny. Przepowiada przykry los jej synowi, który będzie walczył za kraj i przeleje za nią krew. Choć zwraca się do jednej anonimowej matki i jej syna, ma przesłanie uniwersalne i przynosi wyrok zbiorowy — śmierć ich dzieci. Czeka je męczeństwo i matki świadome takiego losu muszą pogodzić się z tym i pozwolić im na wypełnienie takiego przeznaczenia. Są wezwani do „boju bez chwały” i cierpienia w ciszy; uważa, że będą musieli walczyć zdradą, podstępem i spiskiem, co pozbawi ich rycerskiej szlachetności.
Los młodych powstańców jest przesądzony. Będą musieli walczyć z caratem, z „wrogiem potężnym”, jak go określa podmiot liryczny. On zapowiada taki sposób na walkę, ponieważ nie da się go pokonać w równym starciu. Rosjanie prześladują Polaków, szpiegują ich i zsyłają na roboty na dalekiej Syberii, co ma osłabić ich ducha („walkę z nim stoczy sąd krzywoprzysiężny” – nawiązanie do losu litewskiej młodzieży). Do tego mają nie dopuścić matki, wychowując dzieci na przygotowane na taki los („wcześnie mu ręce okręcaj łańcuchem”), pełne odwagi, nienawiści do wroga i miłości do ojczyzny. Matka Polka to tutaj wzór kobiety, matki idealnej, która mimo miłości do swojego dziecka, przygotowuje do walki o kraj i możliwej śmierci za niego.
