Wiersz „Gdy mój trup” należy do cyklu „Liryki lozańskie”, jako jeden z utworów niewydanych za życia autora, a dopiero po jego śmierci (nazwa zbioru pochodzi od miejsca ich powstania — Lozanny w Szwajcarii) w 1855 roku. Prawdopodobnie pochodzi z czasu, kiedy Mickiewicz był wykładowcą akademickim w Lozannie ok. roku 1839. Zawarte w utworze refleksje rozdartego podmiotu lirycznego, który tęskni za bezpieczną przestrzenią i przenosi się do niej myślami.
Gdy mój trup — analiza utworu
Utwór ma budowę regularną, składa się z czterech strof czterowersowych. W pierwszej strofie rymy są parzyste, w pozostałych natomiast występują krzyżowe. Poeta posłużył się jedenastozgłoskowcem. Pierwsza część utworu (dwie pierwsze strofy) opisuje sytuację liryczną, w jakiej aktualnie się znajduje (spotkanie z ludźmi, rozmowa), a druga mentalną podróż do wyimaginowanego kraju, gdzie przenosi się w swojej głowie, co daje mu ukojenie w tęsknocie.
Środki stylistyczne w wierszu
W wierszu występuje wiele środków stylistycznych, które wskazują na artystyczną dojrzałość i kunszt autora. Pojawiają się epitety, które podkreślają piękno swojej wewnętrznej ojczyzny („piękniejszy kraj”, „ojczyzna myśli”, „bujna i wonna trawa”, „łąki zielone”). Metafory („Gdy mój trup pośrodku was zasiada”, „jest u mnie kraj”, „ojczyzna myśli mojej”), porównania („wpośród zbóż jak w toni wód się kąpa”, „ku nam z gór jako jutrzenka świeci”) i personifikacje („dusza w ten czas daleka, ach daleka, błąka się i narzeka”) ułatwiają podmiotowi lirycznemu ukazanie swoich uczuć. Romantyczny wieszcz zastosował również apostrofy do swoich towarzyszy („gdy tu mój trup w pośrodku was zasiada, w oczy zagląda wam i głośno gada”).
Regularny rytm utworu poza rymami budową budują powtórzenia („daleka, ach daleka”, „narzeka, ach narzeka”) oraz anafory („Tam, wpośród prac […] / tam leżę […] /Tam pędzę […] /Tam widzę ją”, „I wpośród zbóż” […] /I ku nam z gór”).
Podmiot liryczny i rodzaj liryki
Utwór należy do liryki bezpośredniej, podmiot liryczny ujawnia swoją obecność (czasowniki w pierwsze osobie, zaimki – „mój trup”, „myśli mojej”, „mam”, „uciekam”, „leżę”). Jest to człowiek, który mimo przebywania wśród ludzi, nie potrafi cieszyć się tym, ponieważ cały czas cierpi, dlatego przenosi się do bezpiecznej przystani w wyimaginowanej podróży. Ze względu na wątki biograficzne u autora (wygnanie, niemożność powrotu do kraju), można utożsamiać go z podmiotem lirycznym, jak w wielu „Lirykach lozańskich” (np. „Polały się łzy”).
Gdy mój trup — interpretacja wiersza
Sytuacja liryczna
Podmiot liryczny na początku utworu (pierwsza strofa) przedstawia sytuację, gdy jest wśród przyjaciół. Rozmawiają, śmieją się, pozornie nie dzieje się tam nic nadzwyczajnego. On jednak jest z nimi obecny jedynie fizycznie. Jego dusza rusza w podróż. Oddziela się od ciała i opuszcza je, określając je tytułowym „trupem”. Mimo normalnego zachowania, głośnego śmiechu i rozmów z towarzyszami, w rzeczywistości osoba mówiąca bardzo cierpi, czuje się zagubiona. Można odnieść wrażenie, że donośny śmiech ma zagłuszyć w nim te odczucia. W środku czuje się martwy, co świadczy o jego obecności na granicy życia i śmierci, jego rozdarcie wewnętrzne się pogłębia. Duchowo znajduje się, jak sam określa w „ojczyźnie myśli”
Charakterystyka „ojczyzny myśli”
W ten sposób podmiot liryczny opisuje miejsce, gdzie wędruje myślami. Jest to jego bezpieczna przestrzeń, w której czuje się dobrze. Zostało ono wykreowane przez jego marzenia i pragnienia, to miejsce jednak tak naprawdę nie istnieje. W jego głowie wygląda sielsko niczym arkadia.
Wewnętrzny świat bohatera przypomina wiejską scenerię. Pokazuje czytelnikowi „piękniejszy kraj”, pełen drzew i wonnej trawy. Duża część wiersza zostaje poświęcona na taki opis natury, zielonych łąk, gór oraz pól zboża. Opis ten jest spokojny, harmonijny, przypomina raj i przywodzi na myśl opisy Litwy zawarte w „Panu Tadeuszu”, gdzie Mickiewicz również opisywał wyidealizowany krajobraz ojczyzny.
W ostatniej zwrotce widzi białą tajemniczą postać. Można interpretować ją jako duszę podmiotu, która odpoczywa i odnajduje spokój w swoim wewnętrznym świecie.