Stanisław Barańczak to polski poeta, tłumacz i krytyk literacki okresu Nowej Fali, znany także pod pseudonimami Szczęsny Dzierżankiewicz czy Barbara Stawiczak. Jego wiersz Co jest grane pochodzi z wydanego w roku 1977 tomiku Ja wiem, że to niesłuszne: Wiersze z lat 1975:1976. Porusza zagadnienia związane z kłamstwem, fałszem i propagandą, która otacza odbiorców w codziennym życiu.
Spis treści
Co jest grane – analiza i środki stylistyczne
Utwór Co jest grane zbudowany został w sposób stychiczny, czyli pozbawiony jest podziału na zwrotki. Jest to wiersz biały (pozbawiony rymów), liczący sobie trzydzieści wersów o zróżnicowanej ilości zgłosek – forma jest więc stosunkowo nieregularna.
Charakterystyczna jest liryka podmiotu zbiorowego, która przejawia się wykorzystaniem czasowników w pierwszej osobie liczby mnogiej, a także wskazujących na to zaimków (tak nas naszło, grane przez nas, wszyscy wiemy, puszczamy, my sami się kryjemy). Podmiotem lirycznym jest więc przedstawiciel społeczeństwa ówczesnych czasów, jednostka, która silnie utożsamia się z grupą, uosabia poglądy i przeżycia ogółu. Odbiorcą wiersza są jego współtowarzysze, których osoba mówiąca stara się skłonić do głębszej refleksji.
Tytuł utworu jest potocznym związkiem frazeologicznym, oznaczającym pytanie: co się dzieje, co się właśnie wydarzyło? W utworze pojawia się jeszcze jedna taka figura – puszczać farbę (zdradzić tajną informację, sekret powierzony w zaufaniu).
Do innych środków stylistycznych występujących w wierszu należą obrazowe, uplastyczniające sytuację liryczną epitety (chóralny śpiew, optymistyczny akord, ludowa muzyka, mała dziewczynka, rytmiczny terror, wojskowe marsze). Opisywany świat pomagają zwizualizować odbiorcy metafory (kołysanka telewizyjnego filmu z wyższych sfer, to nami, żetonami, gra się w tę grę).
Przekaz wzmacniają powtórzenia, podkreślające wybrane partie utworu i ich szczególne znaczenie (wszyscy wiemy, co tu jest grane, wszyscy wiemy, co się za tym kryje, kto się kryje za złotym pancerzem…). Zabieg ten dodaje emocjonalności, dynamikę budują natomiast przerzutnie.Treść ożywiają personifikacje – kwiaty są wzruszone, a film pochodzi z wyższych sfer. Z uwagi na liczne środki artystyczne zastosowane przez autora, warstwę stylistyczną wiersza można określić jako stosunkowo bogatą i rozbudowaną.
Co jest grane – interpretacja wiersza
Utwór zbudowany jest na kanwie rozważań lingwistycznych – czasy komunizmu, w których tworzył Barańczak, charakteryzowały się propagandowym wykorzystywaniem mowy i manipulowaniem nią przez władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Przejawiało się to między innymi cenzurą dzieł literackich, ale też istnieniem nowomowy w przestrzeni publicznej, która zniekształcała i zakłamywała rzeczywistość.
Podmiot liryczny skupia się na różnorodnych znaczeniach słowa gra, a następnie rozważa je w szerszej perspektywie. Gra może oznaczać wykonywanie utworu na instrumencie muzycznym, uprawianie dyscypliny sportowej, ale także zakładanie maski i odgrywanie roli. Osoba mówiąca skupia się głównie na tym kontekście, życie człowieka przyrównuje do aktorskiego odkrywania spektaklu i ukrywania swojego prawdziwego ja.
Manipulują więc nie tylko władze, ale także zwyczajni obywatele, którzy świadomie lub nie, chowają się za fasadą pozorów. Być może wynika to właśnie z komunistycznej propagandy, która otaczała ludzi z każdej strony. Rządzący starali się za frazesami i sloganami ukryć prawdę o niedostatkach, ubóstwie i innych problemach społecznych oraz politycznych, opisywali świat, który w rzeczywistości nie istniał.
Podmiot liryczny chce skłonić społeczeństwo, w którym żyje, do zastanowienia się nad swoją postawą. Krytykuje on fakt, że podczas meczy piłkarskich śpiewamy jednym głosem hymn narodowych, podczas manifestacji skandujemy socjalistyczne hasła, a polską kulturę przekształcamy w kiczowaty folklor – choć wydaje nam się, że stajemy po jednej stronie barykady, tak naprawdę nie rozumiemy, w czym bierzemy udział.
Osoba mówiąca wierzy jednak, że tak naprawdę rodacy zdają sobie sprawę, że otacza ich fasada zbudowana z manipulacji i kłamstw, jednak są już zmęczeni trudami życia i trudną sytuacją polityczną, bezwolnie akceptują istniejący stan rzeczy. W ten sposób, sami stają się elementem propagandy, gry rozgrywanej przez władze. Pozbawia ich ona pozytywnego myślenia, chęci do promowania własnych ideałów – podmiot liryczny namawia ich więc, aby zastanowili się co jest grane – i wyrwali się z marazmu i otępienia.
Podsumowanie
Omawiany wiersz jest charakterystyczny dla poetyckiego ruchu Nowa Fala – zawiera rozważania dotyczące języka, jego wielopłaszczyznowego sensu, przestawia też możliwości wpływu na obywateli. Czasy Polski Ludowej dostarczały wielu przykładów do takiej analizy – rządzący poprzez nowomowę kreowali nieistniejącą rzeczywistość, zakłamywali prawdę, a twórców uciszali poprzez zastosowanie cenzury literackiej. Barańczak buntuje się przeciwko temu szkodliwemu zjawisku, starając się przemówić do innych obywateli, skłonić do zastanowienia, przebudzić z niemocy.