Zbigniew Herbert to jeden z najbardziej znanych polskich poetów, obsypany licznymi nagrodami. Jednymi z jego najbardziej docenianych utworów są te, które opowiadają o Panu Cogito. Oprócz tego Herbert w swojej poezji chętnie sięgał do mitologicznych inspiracji, które służyły mu do przekazywania pewnych uniwersalnych wartości. Antyczne nawiązania pojawiają się między innymi w wierszu zatytułowanym „Stary Prometeusz”. Pojawia się on w piątym tomie poetyckim autorstwa Herberta zatytułowanym „Pan Cogito” i wydanym w roku 1974. Historia mitologicznego tytana jest dla Herberta podstawą do snucia własnej opowieści.
Spis treści
Stary Prometeusz – analiza utworu i środki stylistyczne
W wierszu Herberta pod tytułem „Stary Prometeusz” została zastosowana liryka pośrednia. Oznacza to, że czytelnik ma do czynienia z podmiotem lirycznym, który się nie ujawnia bezpośrednio i przybiera raczej rolę wszechwiedzącego narratora, który jest zdystansowany wobec opisywanych wydarzeń i opisuje je w sposób obiektywny. W ten sposób całość przypomina raczej prozę i sprawia, że czytelnik również staje się świadkiem wszystkich przywoływanych przez narratora wydarzeń. Warto jednak zwrócić uwagę na czas teraźniejszy, co sprawia, że ma się wrażenie, że narrator obserwuje
Budowa wiersza jest raczej nieregularna i charakterystyczna dla całej twórczości Herberta. Złożony jest on z dwudziestu jeden wersów, ale nie zostały one podzielone na strofy czy oparte o określony system numeryczny. Wersy także nie odznaczają się równą liczbą sylab, a w ich klauzulach brakuje rymów. W związku z tym można powiedzieć, że jest to wiersz wolny oraz biały.
Herbert w swoim wierszu stosuje liczne środki stylistyczne. Są to przede wszystkim oczywiście epitety, służące do opisywania świata przedstawionego. Poeta sięga po takie określenia jak „zbuntowane”, „miejscowy”, „stary”, „sprzeczne” czy „egzaltowana”. Herbert stosuje także poetyckie metafory, budujące w wierszu klimat, na przykład poprzez takie sformułowania jak „list dziękczynny tyrana Kaukazu” czy „ogień buzuje na kominku”. Stwierdzenie opisujące ogień pojawia się zresztą dwukrotnie, ponieważ autor stosuje powtórzenia. Z rytmu w trakcie lektury wyrywają czytelnika przerzutnie, na przykład takie jak w wersach „Przygotowanie do kolacji na którą ma przyjść/ miejscowy proboszcz i aptekarz/ najbliższy teraz przyjaciel/ Prometeusza” czy „Stary Prometeusz/ pisze pamiętniki”. W ten sposób autor podkreśla znaczące fragmenty swojego tekstu.
Stary Prometeusz – interpretacja utworu
By zrozumieć utwór Herberta, konieczna jest znajomość antycznego mitu o Prometeuszu. Był on tytanem, który z gliny ulepił ludzkość, okazała się ona jednak słaba i wątła. By ją wzmocnić, Prometeusz złamał zakaz Zeusa i wykradł mu ogień, dzięki któremu ludzie zaczęli się rozwijać. Prometeusz został za to ukarany przez Zeusa i przykuty do skał Kaukazu. Każdego dnia przylatywał tam orzeł, który wyszarpywał wątrobę Prometeusza, po czym odrastała ona na nowo. Prometeusz wiedział, co grozi mu za sprzeciwienie się Zeusowi, ale i tak poświęcił się dla ludzkości. Takie dobrowolne poświęcenie się jest obecnie znane jako czyn prometejski.
W swoim wierszu Herbert widzi tytana nie w czasie jego działania na rzecz ludzkości, lecz jako osobę, która ma za sobą już większość swojego życia i jest już po prostu stara. Jest to zatem zupełnie nowe spojrzenie na antyczną historię i uwzględnienie jej niespodziewanego aspektu. Prometeusz nie zajmuje się już sprawami wielkimi, jest zajęty codziennością i próbuje ją pogodzić z przeznaczonym mu losem. Całość jest zatem pełna sprzeczności, gdzie wielki tytan i mitologiczna postać pisze pamiętniki z żoną krzątającą się w kuchni w tle. W tej zwykłej scenerii znajdują się jednak świadectwa dawnych wielkich wydarzeń, takie jak list dziękczynny od tyrana Kaukazu.
W tekście pojawia się też ogień, który jest bardzo znaczący, bowiem to właśnie to Prometeusz wykradł Zeusowi. Na początku buzuje on wesoło, potem to określenie znika, co być może oznacza, że Prometeusz wrócił do swoich wspomnień z nim związanych. Wiersz pokazuje, jak z czasem zmieniają się chęci do walki ze światem i jak człowiek odpuszcza sobie walkę o wielkie ideały.