Miasto to specyficzna przestrzeń, która społecznego znaczenia nabrała dopiero kilkaset lat temu, a szczególnie w czasach rewolucji przemysłowej. Wielkie ośrodki miejskie stały się miejscem centralizującym takie kategorie życia jak nauka, biznes, handel, kultura i wiele wiele innych. Do dziś miasta są idealnym wyborem dla tych, którzy mają wielkie aspiracje, jeśli chodzi o karierę zawodową. Miasta pełniły jednak jeszcze wiele funkcji, można je prześledzić dzięki literaturze pięknej. W różnych epokach przestrzeń miasta stawała się tłem dla bardzo różnych, niejednokrotnie dramatycznych, wydarzeń, które skłaniały autorów do rozmaitych refleksji nad życiem. Odtąd miasto stało się pełnoprawnym motywem literackim.
Spis treści
Motyw miasta w Dżumie Alberta Camusa
Dżuma Alberta Camusa opowiada o wybuchu i przebiegu epidemii tytułowej zarazy w fikcyjnym mieście, Oranie, w niesprecyzowanym czasie, co nadaje całości dzieła wymiaru uniwersalnego. Po wybuchu epidemii dżumy miasto zostaje zamknięte i odizolowane od reszty świata, by zatrzymać zarazę w jego granicach. Przestrzeń Oranu staje się bardzo specyficznym mikrokosmosem, w którym można obserwować to, jak pojedynczy ludzie radzą sobie w kryzysowych sytuacjach, jakie postawy przyjmują, gdzie znajdują się granice ich wytrzymałości psychicznej.
Czytelnik może z jednej strony natknąć się na postawy bohaterskie, jak choćby doktor Bernard Rieux, lekarz, który bezinteresownie ryzykuje swoim zdrowiem i życiem, by stanąć na czele wali z chorobą i który nie uważa się przez to za bohatera, lecz za człowieka rzetelnie wykonującego swój zawód, lecz także nikczemne, jak niejaki Cottard, kryminalista, który korzysta z chaosu epidemii i tego, że służby porządkowe przestają skupiać się na ściganiu przestępców. Istnieje jeszcze wiele postaw pośrednich, ale samo miasto wydaje się być areną, na której wydarzają się wszystkie te dramaty, a którą czytelnik może obserwować z bezpiecznej perspektywy, niejako zza literackiej szyby.
Motyw miasta w Lalce Bolesława Prusa
W Lalce Bolesława Prusa na pierwszy plan wysuwa się oczywiście Warszawa przełomu lat 70. i 80. XIX wieku. Jest to miasto wielonarodowe, zdominowane jednak przez Polaków. Warszawa jest przykładem nieuporządkowania, przestrzeni, która nie zachęca obywateli do działania, lecz podkreśla podziały i wzmacnia niechęć i inercję. Czytelnik ogląda Warszawę oczami głównego bohatera powieści, Stanisława Wokulskiego, człowieka inteligentnego, przedsiębiorczego, który jak mało kto potrafi rozpoznać potencjał danego miejsca. Warszawa jest dla niego miejscem, w którym trzeba walczyć o przeżycie. Pałace arystokracji pozamykanej w swoich bogactwach graniczą tutaj z całymi dzielnicami biedoty każdego dnia walczącej o jedzenie dla siebie i swoich rodzin. Wokulski wie, że sam nie dokona żadnej zmiany, potrzebne byłyby reformy systemowe, ale te muszą spotkać się z chęcią społeczeństwa, a tej trudno szukać w Warszawie.
Alternatywą jest Paryż, gdzie Wokulski trafia w interesach, ale także by oderwać się od polskich spraw. Paryż jest miastem o ogromnym potencjale. Sam jego urbanistyczny układ sprawia wrażenie, jakby miał właśnie łączyć swoich obywateli, ludzi różnych talentów i dziedzin. Architektura jest inspirująca, układ miasta sprzyja współżyciu kultury i nauki, ludziom w takim miejscu chce się żyć i pracować dla dobra ogółu, bo widzą jak ich praca daje plonu i służy innym. Paryż jest niewiarygodnie inspirujący i wygrywa z Warszawą w każdej kategorii. Można na tej podstawie wysnuć wniosek, jak bardzo przestrzeń w której żyjemy wpływa na to, JAK żyjemy.
Motyw miasta w Raporcie z oblężonego miasta Zbigniewa Herberta
Słynny wiersz Zbigniewa Herberta opisuje chaos i biedę, jaka panuje w oblężonym i odciętym od świata mieście. Całość jest oczywiście alegorią Polski odciętej od świata w czasie stanu wojennego. Podmiot liryczny jest obywatelem miasta, który zapisuje historię oblężenia. Bardzo szybko traci rachubę dni, które wydają się płynąć jednostajnie i są do siebie bardzo podobne. Szybko zapanowuje głód, szerzą się choroby i nikczemności. Ludzie muszą walczyć o przetrwanie.
Obywatele bardzo szybko zapominają o szlachetności swojego oporu. Oblężenie trwa na tyle długo, że w mieście rosną kolejne pokolenia ludzi nieznających innego życia. Podmiot liryczny twierdzi jednak, że opór ma sens aż do ostatniego człowieka, który będzie identyfikował się z Miastem. Jego niezłomna postawa będzie świadczyć o tym, że oblężenie Miasta nie złamało, a ono samo było w stanie przetrwać, dzięki swoim bohaterom, mimo głodu, chorób i innych niedogodności.
Motyw miasta w innych dziełach
- Ziemia obiecana Władysław Stanisław Reymont – miasto Łódź opisane jest w tej powieści na progu rewolucji przemysłowej. Miasto jest typowo przemysłowym molochem, który staje się areną do obserwowania nie tylko przestrzeni miejskiej, urbanizującej się z dnia na dzień, zapełniającej się fabrykami i manufakturami, lecz także charakterów ludzkich, które łamią się niekiedy pod ciężarem szybkich karier, wielkich pieniędzy i zachłyśnięcia się dobrobytem.
- Quo vadis Henryka Sienkiewicza – w tej powieści większość akcji dzieje się w starożytnym Rzymie, stolicy wielkiego pogańskiego Imperium, które już wówczas zżerane było przez własną pychę, przepych i arogancję. Rzym przedstawiony jest jako siedlisko wszelkiego zła, grzechu i rozwiązłości. Cechy te widać zwłaszcza na tle rodzącej się religii chrześcijańskiej i ich wyznawców, których na siłę próbuje się poskromić w najbardziej brutalny ze sposobów. Miasto jest więc tutaj niejako osobnym negatywnym bohaterem.