Taniec to jedna z najstarszych form ekspresji emocji przy pomocy ludzkiego ciała. Taniec przybierał w naszej kulturze bardzo różne oblicza i funkcje. Był częścią rytuałów plemiennych, a także religijnych. Był ważnym symbolem artystycznym, alegorią śmierci. Dzisiaj rozumiany jest głównie jako forma rozrywki, ewentualnie jako dziedzina sportu. Taniec to bardzo szeroka kategoria ekspresji dzięki tej właśnie głębi, tak wiele jesteśmy w stanie powiedzieć sobie nie tylko w tańcu, ale również samym tańcem. Dawno zostało to już zauważone, dlatego od setek lat taniec używany jest jako pewnego rodzaju motyw w literaturze i sztuce. Występuje on w takiej formie w wielu dziełach, choć rzadko zwraca się na to uwagę.
Spis treści
Dance macabre w średniowieczu
Średniowiecze jest pamiętane wśród antropologów kultury jako bardzo „ponura” epoka, której bardzo wiele spraw politycznych, społecznych, duchowych i prywatnych kręciło się wokół religii chrześcijańskiej. Religii, która osiągała wówczas szczyt swojej popularności. Ludzie lgnęli do nauk Jezusa Chrystusa, ponieważ obiecywała ona zbawienie po śmierci i wybawienie od wszystkich mąk życia doczesnego. Tych zaś nie brakowało. Kolejne wojny, a także epidemię dziesiątkowały ludność średniowiecznej Europy, dlatego ludzie bardzo często myśleli o śmierci i o tym,co po niej z nimi będzie. Bano się śmierci i szanowano ją. Odbiło się to na zainteresowaniach artystów, którzy bardzo często wyobrażali Śmierć w swoich dziełach.
Powstał słynny motyw artystyczny – dance macabre – czyli „taniec śmierci”. Był to metaforyczny taniec, w który rzekomo upersonifikowana Śmierć miała porywać wszystkich ludzi przed przeniesieniem ich na tamten świat. Taniec był formą zrównania ze sobą wszystkich ludzi, a to z kolei dawało do zrozumienia, że dla Śmierci nie jest istotne ile masz pieniędzy oraz jaką funkcję pełniłeś za życia. Pod koniec i tak mordercy będą tańczyć z biskupami, a sprawiedliwi z szubrawcami. Śmierć była więc najbardziej demokratyczną instancją średniowiecznego świata, a narzędziem owej demokratyczności był właśnie taniec.
Motyw tańca w Weselu Stanisława Wyspiańskiego
Taniec odegrał bardzo istotną rolę w najsłynniejszym dramacie modernistycznym autorstwa Stanisława Wyspiańskiego – Weselu. Kiedy goście weselni zaprzepaścili już szansę na wywołanie powstania narodowego i wywalczenie wolności dla swojego państwa, Chochoł, jedna z postaci fantastycznych, która odpowiadała za przyzwanie na uroczystość innych metafizycznych zjaw, zsyła na chłopów taniec. W Bronowicach nad ranem rozlega się bardzo dziwna muzyka, a goście weselni oddają się jej jak zahipnotyzowani. I rzeczywiście poruszają się oni nie jakby tańczyli, lecz jakby byli bezwładnymi kukiełkami wodzonymi na sznurku przez jakąś wyższą siłę. Taniec jest więc w tym przypadku symbolem bezwładu narodowego.
Oto Polacy zaprzepaścili swoją wielką szansę przez lęk oraz nieumiejętność przezwyciężenia wewnętrznych sporów społecznych, jedyne do czego się teraz nadają to bezsensowny, żenujący taniec w rytm jakiejś niewiadomego pochodzenia muzyki. Wyspiański w ten sposób chciał podkreślić w jak wielkim marazmie pogrążony był naród polski za jego czasów. Inercja ta wiązała się ze zmęczeniem dotychczasową walką i z jej jałowością. Nie mieli ochoty walczyć, więc pogodzili się z przegraną. Wyspiański chciał wzbudzić w narodzie ducha patriotycznego i wskazał mu, gdzie leży jego problem. Zrobił to również za pomocą hipnotycznego, straszliwego chocholego tańca.
Motyw tańca w Tangu Sławomira Mrożka
We współczesności taniec również jest ważnym motywem w literaturze. Wystarczy sięgnąć do najsłynniejszego dzieła Sławomira Mrożka – dramatu Tango. Główny bohater, Artur, jest przedstawicielem najmłodszego pokolenia w swojej rodzinie, a mimo to przejawia najbardziej konserwatywne poglądy. Jest staroświecki, pragnie porządku, dążenia ku wartościom. Jego rodzice i dziadkowie są odwrotnej postawy, bojkotują co się tylko da i bezczeszczą wszelkie konwenanse.
Opór Artura wydaje się daremny, ostatecznie zostaje on zabity przez Edka, przyjaciela rodziny, reprezentującego tępą fizyczną siłę. Edek porywa Eugeniusza, który również był zwolennikiem przywrócenia starego ładu, do tańca i nad ciałem zabitego Artura, tańczy właśnie tytułowe tango. Ma ono wymiar straszliwy, ponieważ jest wyrazem triumfu siły, przemocy i brutalności, nad inteligencją, próbą nawiązania międzypokoleniowego porozumienia, przywrócenia ładu. Taniec ten jest więc niejako postawieniem kropki nad i, ostatecznym akcentem tego, że świat wartości wyższych właśnie poniósł ostateczną porażkę.
Motyw tańca w innych dziełach
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – w ostatniej scenie wszyscy goście zgromadzeni na weselu Tadeusza i Zosi tańczą poloneza, najbardziej polski taniec. Jest to symboliczne uwieńczenie całej historii oraz wyraz nadziei, że w końcu polskość zatriumfuje mimo przeszkód w postaci zaborów.
- Grek Zorba Nikosa Kazantsakisa – główny bohater poprzez taniec bardzo często wyraża swoją radość lub inne emocje. Jest to dla niego wyraz jedności ze światem, z naturą i z wewnętrzną energią życiową.
- Chłopi Władysława Stanisława Reymonta – chłopi, przez swój bliski kontakt z naturą, są bardzo zaznajomieni ze wszelkiego rodzaju cielesnymi aktywnościami: z pracą, z miłością, również z tańcem. Zwraca tu uwagę zwłaszcza scena wesela Boryny, gdzie chłopi bawią się i tańczą do upadłego. Każdy taniec ma swój własny porządek i znaczenie, które są tak mocno uznane zwyczajowo, że wszyscy mają to „we krwi” i nie trzeba tłumaczyć sobie reguł zabaw i tańców.