Wyraz „bajka” obrósł we współczesnym języku tak wieloma znaczeniami, że niejednokrotnie trudno jest niektórym przypomnieć sobie, że pierwotnie było to wyłącznie określenie gatunku literackiego i to powstałego przeszło dwa i pół tysiąca lat temu!
Dzisiaj bajki najczęściej się ogląda, nie czyta. Bajka to również historia, w którą trudno jest nam uwierzyć albo taka, która bez wątpienia jest po prostu nieprawdziwa. Bajką zwykliśmy również nazywać w zasadzie większość piśmienniczych bądź animowanych treści przeznaczonych dla najmłodszych. Nie ma w tym nic negatywnego, najwyraźniej taka jest naturalna droga ewolucji języka. Warto jednak czasem sięgnąć do źródeł i przypomnieć sobie to, czym bajki były na początku swojego istnienia, jak wyglądały i czemu służyły. Możemy w nich bowiem znaleźć bardzo dużo mądrości, niezależnie od tego czy dopiero wchodzimy w wiek szkolny, czy jesteśmy już nieco starsi. Przypomnijmy sobie skąd pochodzi bajka!
Spis treści
Bajka – definicja i cechy gatunku
Bajka jest to krótki utwór epicki, choć bardzo często w historii miewał formę wierszowaną. Jest to utwór o charakterze dydaktycznym, który to charakter przejawia się w obecności morału, czyli swego rodzaju krótkiego podsumowania, wniosku, który poprzez swoją skrótowość ma za zadanie zapaść na dłużej w pamięć odbiorcy. W ten sposób – poprzez łatwe do zapamiętania morały – nauka lub przestroga zawarta w bajce miała szansę szybko wejść w życie. Poza tym bajkę charakteryzuje również alegoryczność. Oznacza to, że jej bohaterami są często zwierzęta lub zjawiska przyrodnicze, które jednak są reprezentantami pewnych cech i postaw ludzkich.
Bajka musi być skonstruowana w taki sposób, by być zrozumiałą dla każdego, stąd posługiwanie się alegorią zamiast metafory, którą każdy w każdym konkretnym utworze mógłby zrozumieć we własny sposób, co uniemożliwiałoby wysnucie z utworu uniwersalnej prawdy. Alegoria, która raz na zawsze przypisuje pewne znaczenie przenośne konkretnemu wyrażeniu lub konkretnej postaci, nadaje się do tego wyśmienicie. Z tego też wynika to, że pewne cechy charakterologiczne, w świadomości ludzi z naszego kręgu kulturowego, są w sposób wręcz nierozerwalny połączone np. z niektórymi zwierzętami. W końcu oczywiste są dla nas takie połączenia jak np.: „waleczny jak lew”, „uparty jak osioł”, „mądry jak sowa”, „zwinny jak kot”, „chytry jak lis”, itd. Służy to wytworzeniu pewnego kodu kulturowego, zrozumiałego dla bardzo szerokiego grona odbiorców, za pomocą którego można przekazywać sobie uniwersalne prawdy o życiu i dzielić się doświadczeniem i wiedzą.
Historia gatunku
Bajka wywodzi się ze starożytności, a dokładniej rzecz ujmując z VI wieku p.n.e. w Grecji. Wtedy to pewien niewolnik pochodzący z Frygii (którego historyczność nadal jest kwestią sporną wśród naukowców) sporządził pierwszy zbiór bajek zwierzęcych. Nie zachował się on w swoim oryginalnym brzmieniu, jednak dysponujemy dzisiaj ich wierszowanymi adaptacjami, których dokonywali poeci niemal współcześni Ezopowi. Ten legendarny autor zdobył w Grecji tak wielką popularność, że pod wrażeniem jego twórczości byli między innymi Sokrates czy Hezjod. Bajka z Grecji przywędrowała do starożytnego Rzymu, gdzie bajkopisarstwem zajmował się choćby Horacy. Łacińska tradycja średniowiecznego bajkopisarska opierała się w zasadzie na powielaniu schematów z antyku. Prawdziwie kreatywne podejście do tego gatunku powróciło wraz z renesansem, kiedy to twórcy zaczęli na nowo przyglądać się dziedzictwu starożytności.
Polska literatura może pochwalić się bardzo bogatym wachlarzem bajkopisarzy, zwłaszcza oświeceniowych. Najpopularniejszym (i najbardziej płodnym) z nich był oczywiście biskup Ignacy Krasicki, jednak dorównywali mu tacy twórcy jak Franciszek Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz czy – w późniejszych epokach – Aleksander Fredro lub sam Adam Mickiewicz.W drugiej połowie XX wieku termin „bajka” coraz bardziej zawłaszczany był przez telewizyjne odmiany programów dydaktycznych dla dzieci, choć programy te nie w każdym przypadku odzwierciedlały pierwotne i oryginalne znaczenie tego terminu.
Rodzaje bajek
Rozróżniamy dwa najbardziej podstawowe rodzaje bajek. Są to: bajki narracyjne i bajki epigramatyczne.
- Bajka narracyjna jest w zasadzie krótkim, ale jednak utworem fabularnym, z wyraźnie nakreślonymi bohaterami i akcją. Wyróżnia ją właśnie fabuła, która jest łatwa do przyswojenia i wynikający z niej morał. Bajki narracyjne w mistrzowski sposób rozpowszechnił francuski pisarz Jean de la Fontaine.
- Bajka epigramatyczna natomiast jest utworem dużo bardziej skrótowym, zazwyczaj zalewie kilkuwersowym, w którym wypowiedzi narratora ograniczone są do absolutnego minimum, a bohaterowie wypowiadają tylko takie kwestie, które niezbędne są do zrozumienia przez odbiorcę reprezentowanej przez nich postawy lub cechy. W tego rodzaju bajce nie ma po prostu czynników zbliżających ją do epiki. Przedstawicielem rodzaju bajki epigramatycznej był m.in. Ignacy Krasicki.