Opowiadanie Stefana Żeromskiego pt. Doktor Piotr, to jedno z pierwszych opublikowanych dzieł późniejszego wielkiego prozaika. Na kilkunastu stronach udało mu się zmieścić refleksje dotyczące nie tylko współczesnych problemów społecznych, jak odnajdywanie się dawnej szlachty (nowela powstawała w latach 90. XIX wieku) w kapitalistycznej rzeczywistości, lecz także tak ludzkich uczuć jak żal ojca, któremu nie udało się zbudować prawidłowej relacji z własnym synem.
Doktor Piotr – streszczenie
Opowiadanie zaczyna się w momencie, w którym pan Dominik Cedzyna, starzejący się mężczyzna, siedzi samotnie nocą w swoim pokoju i rozmyśla o swoim życiu. Największy ból sprawia mu relacja z synem, która raz na zawsze wymknęła się spod kontroli, kiedy pan Dominik wysłał osiemnastolatka na studia.
Sam pan Dominik miał rodowód szlachecki, lecz niestety nie był w stanie utrzymać majątku i reputacji, co skończyło się dla niego bankructwem. By móc się utrzymać, musiał przełamać w sobie dawne wielkopańskie nawyki i pójść do normalnej pracy. Posadę znalazł jako dozorca na placu budowy kolei u inżyniera Teodora Bijakowskiego, przedstawiciela młodego pokolenia, które dzięki sprytowi, świeżemu spojrzeniu, ciężkiej pracy i starannemu wykształceniu, świetnie odnajduje się w nowych czasach. Na skutek gwałtownego wzbogacenia się Bijakowskiego, Cedzyna zostaje nadzorcą jego majątku przejętego po Julianie Polichnowiczu – również zubożałym szlachcicu. Dostaje wolną rękę jeśli chodzi o prowadzenie stacjonarnych przedsiębiorstw Bijakowskiego. Obcina więc pensje swoim pracownikom, którzy godzą się na to, bo praca w cegielni jest jedyną, jaką mogą mieć w okolicy. Zaoszczędzone w ten sposób pieniądze, Cedzyna wysyła synowi jako zapomogę na studiach.
W tym czasie Piotr Cedzyna pilnie studiuje i zostaje chemikiem. Jego talent i wiedza są na tyle zauważalne, że zostaje wyznaczony do objęcia prestiżowej posady w Anglii. To z kolei przyprawia starego ojca o nerwy, bo dociera do niego, że raz na zawsze utraci kontrolę nad synem, a z czasem także jakikolwiek z nim kontakt. Któregoś jednak dnia, doktor Piotr zjawia się w majątku zarządzanym przez ojca. Przez parę dni wypoczywa, a kiedy ojciec przyzwyczaja się do jego obecności i zleca mu sporządzanie rachunków przedsiębiorstwa, okazuje się, że młody chemik wcale nie pogrzebał zamiaru wyjazdu. Dochodzi do konfrontacji, w której Piotr mówi Dominikowi, że ten w jego imieniu zaciągnął dług u swoich pracowników, dług, który on czuje się teraz w obowiązku spłacić, dlatego potrzebuje pieniędzy, jakie obiecano mu w związku z angielską posadą. Ojciec najpierw tłumaczy się, że przecież nikogo nie okradał, ale później wpada we wściekłość i wyrzuca syna z domu, będąc pewnym, że ten wiedziony skruchą, zaniecha wyjazdu i wróci. Kiedy tak się nie dzieje, pan Dominik zaczyna iść w kierunku dworca kolejowego, lecz spotyka tylko parobka, który pomógł Piotrowi nieść bagaże i pożegnał go na dworcu. Pan Dominik w drodze powrotnej do majątku płacze patrząc na wydeptane w śniegu ślady butów swojego syna.
Doktor Piotr – plan wydarzeń
- Dominik Cedzyna traci majątek i wysyła syna, Piotra, na studia. Sam, by zdobyć środki na utrzymanie, zatrudnia się u Teodora Bijakowskiego.
- Po pewnym czasie, Cedzyna zostaje zarządcą przedsiębiorstwa Bijakowskiego. Obcina pensje pracownikom, a pieniądze zgromadzone w ten sposób wysyła Piotrowi.
- Po studiach Piotr dostaje intratną propozycję pracy zagranicą. Najpierw jednak spotyka się z ojcem, u którego dowiaduje się o swoim „długu”.
- Mężczyźni kłócą się, po czym Piotr opuszcza ojca.
- Dominik ma nadzieję, że syn ostatecznie nie wsiądzie do pociągu i zawróci, tak się jednak nie dzieje.
Doktor Piotr – bohaterowie
- Dominik Cedzyna – były szlachcic, który nie mogąc utrzymać rodowego majątku, zbankrutował. Człowiek dumny i wyniosły, tęskniący za swoim przeszłym, dostatnim życiem. Z godnością znosi „upokorzenia” zwykłego życia. Tęskni za synem, jest świadom niedociągnięć w jego wychowaniu, ale jego miłość ma w sobie również coś zaborczego, coś z chęci kontrolowania rzeczywistości.
- Piotr Cedzyna – syn Dominika, młody, inteligentny człowiek, który świetnie odnajduje się w realiach nowej rzeczywistości – wie, że do dobrobytu dochodzi się ciężką pracą. Jest uczciwy i konsekwentny. Wstyd mu, kiedy dowiaduje się, że ojciec czerpał pieniądze na jego studia z wyzysku swoich pracowników. Czuje się w obowiązku spłacić dług.
- Teodor Bijakowski – młody inżynier, człowiek o rzetelnym wykształceniu i żelaznej woli, która pozwala mu zdobywać wszystko, czego zapragnie. Jest człowiekiem zawistnym, kiedy zatrudnia pana Cedzynę na stanowisku dozorcy, kpi z niego i z jego szlacheckiej przeszłości. Nie ma również skrupułów przed ubiciem z Polichnowiczem niekorzystnego dlań interesu. Dla zysku jest w stanie zrobić wszystko.
Doktor Piotr – problematyka
Doktor Piotr to utwór o konfrontacji dwóch odmiennych od siebie światów, które zderzyły się ze sobą na przestrzeni jednego pokolenia pod koniec XIX wieku. Wcześniej wiele pokoleń mogło żyć w świecie, który, jeśli nawet się zmieniał, to były to zmiany zachodzące na przestrzeni dziesięcioleci. Teraz jednak zmiany te przyspieszyły drastycznie, do tego wręcz stopnia, że ojciec i syn żyjąc w tym samym czasie, ze względu na wiek i wyznawane wartości – widzą świat zupełnie inaczej.