Dżuma Alberta Camusa to powieść uważana za najwybitniejsze osiągnięcie europejskiego egzystencjalizmu XX wieku. To powieść dotykająca najbardziej podstawowych stron człowieczeństwa i próbująca nie tyle dać odpowiedzi na najważniejsze pytania, co poprawnie sformułować same pytania, na które każdy z nas musi odpowiedzieć sobie sam. Dżuma obfituje zatem w różnorodne nawiązania i motywy literackie, które pozwalają na jeszcze głębsze wejście w świat ludzkiego umysłu.
Spis treści
Motyw śmierci
Śmierć przedstawiana jest w Dżumie jako nieuchronna siła, która prędzej czy później dopadnie każdego człowieka. Niegodzenie się z tą świadomością jest bezcelowe, można natomiast walczyć o to, by śmierć odwlec w czasie. To starają się robić mieszkańcy Oranu walcząc z epidemią tytułowej dżumy, która w absurdalny sposób przyspiesza wiele istnień do ich końca. Śmierć staje się codziennością mieszkańców miasta, powszednieje im, przestają widzieć w niej coś niezwykłego, co świadczy o tym, że umysł człowieka potrafi w ekstremalnych warunkach znieczulić się nawet na odejście drugiego człowieka.
Motyw cierpienia
Zanim jednak dochodziło do zgonu w wyniku dżumy, chorzy musieli przejść przez istne piekło cierpienia fizycznego. Dżuma miała wieloetapowy przebieg, a z każdym z etapów człowiek torturowany był coraz bardziej wysoką gorączką, bólem, wrzodami. Ludzie umierali nie tylko zmęczeni do granic, ale także upokorzeni własną cielesnością, która została przez chorobę zdeptana i ośmieszona. Było to cierpienie niegodne, uwłaczające istocie ludzkiej. Jego bezcelowość stanowiła dowód na to, że światem rządzą jedynie prawa natury i metafizyczne, lub religijne wyjaśnienia sensu cierpienia nie mają żadnego sensu.
Motyw Boga
Dżuma jest wielką polemiką z chrześcijaństwem, czy też w ogóle z podejściem ludzi do religii. Z jednej strony Bóg, który dopuszcza do tak wielkiego cierpienia ludzi, a przede wszystkim niewinnych dzieci, nie może być uznany za dobrego i sprawiedliwego. Z drugiej, jest on, a raczej wiara w niego, ostoją dla wielu ludzi i nadzieją na przyjście lepszego czasu. Powieść pokazuje, że wiara ma sens tylko wtedy, kiedy wiąże się z działaniem na rzecz drugiego człowieka, natomiast samo uczestniczenie w rytuałach, czy podtrzymywanie zastygłych doktryn nie ma żadnego sensu.
Motyw zła
Ekstremalna sytuacja, jaką jest epidemie dżumy i odcięcie Oranu od reszty świata, sprzyja ukazywaniu się prawdziwej twarzy obywateli miasta. Niektórzy zachowują się szlachetnie, inni jednak korzystają ze społecznego chaosu, by zyskać na nieszczęściu innych ludzi. Sama dżuma przedstawiona jest jako metafora najczystszego zła, które istnieje i unosi się zawsze w powietrzu, dlatego trzeba bardzo uważać, by nie zachorować, a kiedy już się samemu zachorowało, nie zarazić złem innych. Epidemia jest więc swego rodzaju testem na człowieczeństwo.
Motyw misji
Główny bohater powieści Camusa, doktor Bernard Rieux to lekarz w pełni oddany misji jakiej podjął się w momencie wyboru swojego zawodu. Wypełnia ją sumiennie każdego dnia, z zaangażowaniem wykonując swoją pracę. Jest przy tym człowiekiem skromnym, nie uważa się za bohatera, jego rozumowanie jest proste: jest lekarzem, więc jego zadaniem jest uratować jak największą ilość osób. Jest pragmatykiem, który nie doszukuje się w życiu elementów metafizyki. Wie tyle, ile jest w stanie zobaczyć i zbadać. W kwestiach filozoficznych w dużej mierze reprezentuje on poglądy samego Camusa, który uważał, że życie samo w sobie nie ma żadnego sensu, dopóki człowiek mu go nie nada.
Motyw przemiany
Wielu bohaterów powieści Camusa zmienia się pod wpływem doświadczeń, których są uczestnikami w czasie epidemii. Najbardziej wyrazistym tego przykładem jest duchowny, ojciec Paneloux, Widzi on ogromne cierpienie ludzi umierających na dżumę i pod ich wpływem przestaje być zimnym religijnym doktrynalistą, zbliża się do swoich bliźnich i zaczyna im pomagać nie tylko modlitwą, lecz także czynem. Również dziennikarz Rambert, który znalazł się w centrum epidemii przez przypadek i od początku próbował się nielegalnie wydostać z odciętego miasta, ostatecznie zmienia postawę i angażuje się z narażeniem życia w pomoc w zwalczaniu skutków epidemii dżumy.