Jan Brzechwa – biografia

Jan Brzechwa uro­dził się 15 sierp­nia 1898 roku w ukra­iń­skiej Żme­ryn­ce jako Jan Wik­tor Le­sman, choć przez dłu­gi czas kry­ty­cy oraz en­cy­klo­pe­die zgod­nie po­da­wa­ły 1900 rok. Li­te­rac­kie ta­len­ty wy­niósł z ro­dzi­ny – jego dziad­kiem był wy­daw­ca i księ­garz Ber­nard Le­sman, wu­jem An­to­ni Lan­ge – kry­tyk i pi­sarz, a ku­zy­nem Bo­le­sław Le­śmian. To wła­śnie ten ostat­ni wpadł na po­mysł pseu­do­ni­mu przy­szłe­go po­ety. Choć część pierw­szych tek­stów pod­pi­sy­wał po­przed­nią ksyw­ką, Szer-Szeń, z cza­sem zde­cy­do­wał się na „Brze­chwę”, czy­li opie­rzo­ną część strza­ły.

Po­cząt­ko­wo ro­dzi­na Le­sma­nów miesz­ka­ła na Kre­sach Wschod­nich– oj­ciec spra­wo­wał obo­wiąz­ki in­ży­nie­ra ko­le­jo­we­go w Ro­sji. W wie­ku na­sto­let­nim po­dej­mo­wał pró­by po­etyc­kie – pierw­szym suk­ce­sem była pu­bli­ka­cja w pe­ters­bur­skim cza­so­pi­śmie „Sztan­dar”. Ko­lej­nym eta­pem były utwo­ry wy­da­ne w cza­so­pi­śmie „Kło­sy Ukra­iń­skie” – tam też otrzy­mał na­gro­dę za wiersz na­pi­sa­ny za­de­dy­ko­wa­ny zmar­łe­mu Hen­ry­ko­wi Sien­kie­wi­czo­wi. Po za­koń­cze­niu edu­ka­cji w Za­kła­dzie Na­uko­wo-Wy­cho­waw­czym Oj­ców Je­zu­itów w Chy­ro­wie prze­niósł się do War­sza­wy, by tam pod­jąć stu­dia na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim pod ką­tem pra­wa. Nie ma­jąc po­my­słu na ży­cie w oku­po­wa­nej sto­li­cy, po­słu­chał rady ro­dzi­ny i spró­bo­wał swo­ich sił w ka­ba­re­cie. Ze spi­sa­ny­mi dzie­się­cio­ma naj­lep­szy­mi utwo­ra­mi ru­szył na spo­tka­nie do Jana Sta­ni­sła­wa Mara, kie­row­nik li­te­rac­kie­go ogród­ko­we­go te­atrzy­ku Ar­gus przy Bie­lań­skiej. Do­stał się, a już ty­dzień póź­niej Luna Na­łę­czów­na wy­śpie­wy­wa­ła jego tek­sty na sce­nie. Rów­no­le­gle był człon­kiem ar­mii, pod­jął służ­bę w 36. Puł­ku Pie­cho­ty Le­gii Aka­de­mic­kiej.

Jako żoł­nierz brał udział w wal­kach pod­czas woj­ny pol­sko-bol­sze­wic­kiej oraz po­ma­gał w wy­zwo­le­niu Lwo­wa. Po ukoń­cze­niu stu­diów jako spe­cja­li­sta do spraw pra­wa au­tor­skie­go wspo­ma­gał za­ło­że­nie or­ga­ni­za­cji ZA­iKS (Zwią­zek Ar­ty­stów i Kom­po­zy­to­rów Sce­nicz­nych). Przez pięt­na­ście lat wła­śnie tam zaj­mo­wał sta­no­wi­sko rad­cy praw­ne­go. Po­mi­mo praw­ni­cze­go za­wo­du, wię­cej cza­su po­świę­cał twór­czo­ści li­te­rac­kiej, na­le­żąc do po­etyc­kiej gru­py – Ska­man­dry­ci. W 1926 roku wziął ślub z ku­zyn­ką Ma­rią Sun­der­land. Gdy w 1928 roku ro­dzi­ła się ich cór­ka Kry­sty­na, Brze­chwa był za­an­ga­żo­wa­ny w ro­mans z Ka­ro­li­ną Mey­er-Len­to­wą, do któ­rej od­szedł. Z ko­lei trze­cią żoną po­ety była Ja­ni­na Ma­ga­jew­ska. Pierw­sze to­mi­ki po­ezji – Oblicza zmyślone (1926), Talizmany (1929) – nie unik­nę­ły po­rów­nań do jego zdol­ne­go ku­zy­na, Bolesława Leśmiana. W 1935 roku wy­dał cykl wier­szy Piołun i obłok, któ­ry tym ra­zem spo­tkał się z przy­chyl­ną kry­ty­ką. Cza­sy mię­dzy­wo­jen­ne po­świę­cił na roz­wi­ja­nie twór­czo­ści dla dzie­ci – w 1937 roku po­ja­wi­ły się li­ry­ki dla naj­młod­szych za­ty­tu­ło­wa­ne Tańcowała igła z nitką – w nim zna­la­zły się ta­kie utwo­ry jak Pomidor, Na straganie oraz Żuraw i czapla.

W ko­lej­nym roku po­ja­wił się na­stęp­ny to­mik po­etyc­ki z wierszami dla dzieci Kaczka dziwaczka, w któ­rym prócz ty­tu­ło­wej ry­mo­wan­ki zna­leźć moż­na m.in. do­brze wszyst­kim zna­ną Sójkę czy Znaki przestankowe. Wte­dy też za­ko­chał się nie­szczę­śli­wie w Ja­ni­nie Ma­ga­jew­skiej – ko­bie­ta była ów­cze­śnie żoną in­ne­go męż­czy­zny i re­gu­lar­nie od­ma­wia­ła po­ecie przy­ję­cia jego oświad­czyn. Jed­ną z roz­po­wszech­nio­nych aneg­dot jest ta, gdy pew­ne­go razu po od­rzu­ce­niu ko­lej­nej pro­po­zy­cji mał­żeń­stwa Brze­chwa po­pro­sił ge­sta­po o roz­strze­la­nie, mimo jego ży­dow­skie­go po­cho­dze­nia funk­cjo­na­riu­sze od­mó­wi­li. Po za­koń­cze­niu dru­giej woj­ny świa­to­wej Jan Brze­chwa po­wró­cił do pu­bli­ko­wa­nia dla dzie­ci – po­wsta­ły wte­dy zbio­ry: Baśń o korsarzu Palemonie (1945), Na wyspach Bergamutach (1948), Przygody Pchły Szachrajki (1946) czy Przygody rycerza Szaławiłły (1948).

W tym cza­sie pu­bli­ko­wał tak­że utwo­ry pro­pa­gan­do­we, choć sam utrzy­my­wał, że nie na­le­ży do żad­nej par­tii, spo­ra ilość agi­tek świad­czy o po­dzi­wie dla so­cre­ali­stycz­nych wzor­ców. Jako pre­zes ZA­iKS-u od­był po­dróż do ZSRR, pod­czas któ­rej spo­tkał się z in­ny­mi li­te­ra­ta­mi. Po­nad­to pro­wa­dził in­ten­syw­ną dzia­łal­ność trans­la­tor­ską, prze­ło­żył np. po­ema­ty Pusz­ki­na, Odwilż Ilii Eren­bur­ga i opo­wia­da­nia An­to­nie­go Cze­cho­wa. W 1946 roku na­pi­sał roz­po­czy­na­ją­cą try­lo­gię po­wieść Akademia Pana Kleksa. Na­stęp­ne – Podróże Pana Kleksa (1961) czy Pan Kleks w kosmosie (1965) od­sy­ła­ły z po­wro­tem do wy­kre­owa­ne­go ba­śnio­we­go świa­ta sza­lo­ne­go na­ukow­ca. Zmarł 2 lip­ca 1966 roku w War­sza­wie.