Lilla Weneda to bardzo oryginalny utwór pochodzący spod pióra jednego z naszych trzech narodowych wieszczów – Juliusza Słowackiego. Dramat dotyczy czasów, kiedy chrześcijaństwo dopiero wkraczało na tereny słowiańszczyzny, a poszczególne plemiona słowiańskie nie połączone jeszcze węzłem państwowości, toczyły wojny zarówno ze sobą, jak i z ościennymi plemionami m.in. celtyckimi. Poeta pragnął w ten sposób opisać uniwersalne prawa, jakie rządzą brutalnymi i zawsze niesprawiedliwymi wojnami, w którym giną niewinni. Dramat ten to również szereg odniesień do powstania listopadowego, którego Słowacki był naocznym świadkiem, jego przebiegu i konsekwencji dla Polski i Polaków. Utwór napisany został w roku 1839, wydany drukiem w 1840, a po raz pierwszy wystawiony na scenie teatru – w 1863.
Spis treści
Lilla Weneda – streszczenie krótkie
Lilla Weneda opisuje walki Wenedów z Lechitami. Tytułowa Lilla to córka Derwida, króla Wenedów, oraz siostra Rozy, Leluma i Poleluma. Kiedy ojciec i bracia dostają się do lechickiej niewoli, Lilla udaje się do króla Lecha i jego żony Gwinony, którzy pozwalają jej starać się o uwolnienie ojca. Jeśli uda jej się trzykrotnie wybawić go od śmierci, Derwid zostanie uwolniony. Pierwsza próba polega na przywiązaniu oślepionego już wcześniej Derwida do drzewa za warkocz. Synowie Gwinony mają go ukamienować, lecz buntują się, gdy ten traci przytomność. Lilla jednak proponuje, żeby jej bracia Lelum i Polelum spróbowali rzutem topora odciąć warkocz ojca. W ten sposób Lelum i Polelum wracają do domu, a Derwid zostaje umieszczony w wieży pełnej węży, której również wybawia go córka, hipnotyzując węże grą na harfie.
W międzyczasie do niewoli wenedzkiej dostaje się syn Lecha i Gwinony, Lechon. Derwid ma być zagłodzony na śmierć, jednak Lilli udaje się po raz kolejny go uratować. Gwinona wypuszcza oboje, lecz zatrzymuje mityczną harfę Derwida, którą chce wymienić na syna. Lechon jednak zostaje zabity przez Rozę, a obwieszczająca Gwinonie tę wieść Lilla, pada ofiarą zrozpaczonej matki. Dochodzi do decydującej potyczki pomiędzy Lechitami i Wenedami.
Na początku, wbrew przepowiedniom Rozy, przewagę mają Wenedowie. Kiedy jednak król Derwid widzi ciało swojej martwej córki, popełnia samobójstwo, a wojsko pozbawione swojego dowódcy zaczyna tracić najlepszych wojowników i w konsekwencji przegrywać. Z ręki Lecha ginie nawet Lelum, a Polelum nie jest w stanie dalej walczyć bez swojego brata. Lech zostaje raniony, a Gwinona śmiertelnie zepchnięta ze zbocza przez wojsko wenedzkie. Po bitwie Roza rozpala wielki stos, do którego Polelum zanosi ciało Leluma i błaga niebiosa, by zesłały śmierć również na niego. Tak się dzieje i drugi brat pada rażony piorunem. Zakonnik Gwalbert błogosławi wojownikom oraz chrzci umierających, starając się w ten sposób zapewnić im drogę do zbawienia. Nad ogniem, w którym Roza pali kości umarłych, pojawia się Maryja, przed którą klęka Gwalbert. Na koniec Roza rzuca Lechowi do stóp łańcuch, których skuci byli za życia jej bracia, Lelum i Polelum.
Lilla Weneda – streszczenie szczegółowe
Akcja dramatu toczy się w okolicach jeziora Gopło. Rozpoczyna się od rozmowy dwóch sióstr pochodzących z celtyckiego plemiona Wenedów – Rozy, szalonej wieszczki, oraz Lilli, spokojnej i stonowanej dziewczyny. Rozmawiają o starciu Wenedów z Lechitami, które ma niedługo mieć miejsce. Roza przepowiada swoim pobratymcom całkowitą zagładę, którą ma przetrwać tylko ona, by urodzić syna, który pomści swój ród. Wówczas do groty wchodzi dwunastu harfiarzy, którzy informują siostry o tym, że ich ojciec, król Derwid, a także bracia, Lelum i Polelum, zostali pojmani przez Lechitów.
Jeńcy wenedzcy zostają doprowadzeni przed oblicze króla Lecha i jego dworzan, którzy boją się Wenedów, a strach próbują zakryć drwinami i upokarzaniem swoich przeciwników. Ci jednak dumnie nie reagują. Derwid trzyma w dłoniach harfę, na której wygrywa pieśni prowadząc swoich rycerzy do boju. Tymczasem Lilla udaje się do chrześcijańskiego pustelnika Gwalberta, okazuje się bowiem, że dziewczyna jako jedyna ze swojego plemienia przyjęła nową wiarę, i prosi go o pomoc w uwolnieniu rodziny. Ten godzi się, lecz zmusza dziewczynę do złożenia ślubów czystości. Kiedy wychodzą, Ślaz – pomocnik Gwalberta – podpala jego celę i ucieka.
Żona Lecha, Gwinona, namawia męża, by pohańbić wenedzkich jeńców, a przede wszystkim odebrać Derwidowi jego harfę. Między małżonkami dochodzi do kłótni, a wściekła królowa rozkazuje oślepić króla Wenedów. Wówczas przybywają do Lechitów Gwalbert i Lilla, by błagać o uwolnienie jeńców. Gwinona lekceważy ich, jednak gdy córka króla proponuje jej układ, przystaje na niego. Jeśli Lilla uratuje swojego ojca od śmierci trzy razy, będzie mogła zabrać go do domu. Gwalbert rzuca na Lechitów klątwę.
Po bitwie, Roza chodzi po placu boju. Napotyka tam uciekiniera, Ślaza, i wróży, że ten zabije człowieka i zabierze jego zbroję. Wróżba spełnia się bardzo szybko, zabitym okazuje się lechicki żołnierz, Salmon – ukochany wojownik Lecha, który w akcie rozpaczy obiecuje Lilli pomoc w odzyskaniu ojca.
Dochodzi do pierwszych tortur. Gwinona każe swoim synom kamienować Derwida przywiązanego za swój warkocz do drzewa. Kiedy ten przestaje się ruszać, synowie odmawiają dalszego kamienowania, a Gwinona każe im strzelać z łuku. Sprzeciwia się temu Lech, który wytyka żonie okrucieństwo i żałuje powierzenie jej pieczy nad Derwidem. Gwinona ripostuje wytykając swoje poświęcenie, by trwać przy mężu w ciężkich czasach. Lilla błaga Gwinonę, by ta zgodziła się, że jeśli jej bracia, Lelum i Polelum, rzutem topora dadzą radę odciąć warkocz Derwida, będą mogli odejść. Braciom udaje się wykonać zadanie i odzyskują wolność.
Do Lecha przybywa Ślaz w zbroi Salmona. Władca jest przekonany, że widzi swojego rycerza, jednak Gwinona nie wierzy w to. Władczyni wypuszczeniu braci Lilli, zaczyna lżyć Derwida, a w porywie gniewu zamyka go w wieży wypełnionej wężami. Tymczasem do wenedzkiej niewoli trafia Lechon, syn Lecha. Lilla przybywa na pomoc swojemu ojcu, a o zamku Lechitów przybywa Gwalbert, który nieświadomie spotyka się ze Ślazem, który pełni wartę w zbroi Salmona. Zakonnik daje się namówić, by przywdziać zbroję Salmona. Ślaz ucieka, a Lechici rozpoznawszy oszustwo, osadzają Gwalberta w wieży razem z Derwidem. Lilli tymczasem udaje się zahipnotyzować węże grą na harfie i Derwid po raz kolejny uchodzi cało z opresji, jednak rozwścieczona Gwinona każe zamknąć go w najgłębszym lochu, by tam skonał z głodu.
Lilla błaga Lecha i Gwinonę o pozwolenie na pożegnanie ojca przed śmiercią i otrzymuje pozwolenie. Lech informuje Gwinonę, że ich syn dostał się do niewoli Wenedów. Kobieta wpada w rozpacz, a jej wybuch przerywa Lilla, która wraca od ojca i mówi, że udało jej się uratować ojca, ponieważ nakarmiła go kwiatowym pyłem. Derwid musi zostać uwolniony, lecz Gwinona pozwala mu opuścić niewolę z harfą, albo z Lillą. Król Wenedów wybiera harfę, lecz Gwinona na złość jemu nie chce mu jej wydać. Wenedowie opuszczają zamek, a Lilla zobowiązuje się oddać Lechona rodzicom. Lech uwalnia Gwalberta z więzienia.
Roza Weneda tymczasem chce odwrócić losy zbliżającej się bitwy i okłamuje swoich rodaków mówiąc im, że zwyciężą. Przybywa do niej Ślaz z fałszywą informacją, że Derwid oraz Lilla nie żyją. Roza wpada w ogromny gniew i zabija Lechona. Niedługo potem pojawiają się żywi Derwid i Lilla. Dziewczyna opowiada, że zobowiązała się odprowadzić Lechona do Lechitów i w ten sposób odzyskać harfę, lecz teraz jest to niemożliwe. Mimo to zabiera ona ze sobą Ślaza i udaje się do zamku, by spróbować odzyskać instrument. Gdy jednak powiadamia Gwinonę o śmierci syna, ta zabija Lillę i oddaje trumnę Ślazowi zapewniając, że jest w niej harfa.
Dochodzi do bitwy, w której los na początku sprzyja Wenedom. Kiedy Ślaz dostarcza Derwidowi skrzynię, ten popełnia samobójstwo widząc martwą córkę. Do walki włącza się Gwinona, lecz zostaje zabita przez Wenedów. Lech walczy z Lelumem i Polelumem, zabija tego pierwszego. Roza rozpala wielki ogień, przy którym Polelum błaga o śmierć, bo nie widzi sensu dalszego życia bez swojego brata. Rzeczywiście zostaje rażony piorunem. Nad wielkim ogniem pojawia się wizerunek Maryi.