Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa to klasyczna rosyjska powieść. Zarówno jej treści, jak i awangardowej formy, nie da się streścić w kilku zdaniach. Nadając jednak tak unikalny kształt swojemu dziełu, autor poszerzył mocno pole do interpretacji, ponieważ zawarte w powieści motywy i wątki można odczytywać dosłownie lub metaforycznie. To z kolei sprawia, że w Mistrzu i Małgorzacie można odnaleźć mnóstwo intertekstualnych odniesień i nawiązań literackich i kulturowych.
Spis treści
Motyw miłości
Jednym z głównych wątków powieści Michaiła Bułhakowa jest miłość dwójki głównych bohaterów. Wpisuje się ona w odwieczny nurt literacki miłości nieszczęśliwej, zakazanej, takiej, która w zasadzie nie powinna się wydarzyć, a która właśnie przez to jest najsilniejsza. Mistrz był już rozwodnikiem, a Małgorzata nieszczęśliwą mężatką, lecz zakochali się w sobie od pierwszego wejrzenia, a zakochanie szybko przerodziło się w miłość. Byli dla siebie jedyni na całym świecie. Stąd też rozpacz Małgorzaty,gdy Mistrz zniknął i jej decyzja, by zrobić naprawdę wszystko, by go odzyskać. Historia ta, choć kończy się szczęśliwiej, wpisuje się w nurt nieszczęśliwych kochanków, takich jak Romeo i Julia czy Tristan i Izolda.
Motyw artysty
Mistrz jest symbolem artysty totalnego, dla którego jego sztuka jest rzeczą absolutnie najważniejszą, godną, by dla niej poświęcić zdrowie, a nawet życie. W ten sposób Bułhakow rozliczał się z wciąż pokutującą pozą poety romantycznego, który niemal unosi się ponad ziemią, żyjąc wyłącznie w świecie swoich imaginacji i refleksji. Oczywiście Mistrz jest przedstawiony jako bohater pozytywny. Jest po prostu wrażliwą jednostką, która nie dość, że doświadcza uniedogodnień ze względu na swoją czułą naturę, to jeszcze dodatkowo jest tłamszona przez system totalitarny, który pęta czystą twórczość politycznymi prymitywnymi obostrzeniami.
Motyw totalitaryzmu
Społeczeństwo Moskwy i całej Rosji w powieści jest spętane totalitaryzmem. Trwa najgorszy okres rozkwitu tego systemu w Rosji. Społeczeństwo jest zastraszone, ludzie boją się nie tylko władzy, ale i siebie nawzajem, bo każdy może okazać się szpiegiem. Panuje bieda, ponuractwo i ciągłe napięcie. Władza próbuje kierować każdą dziedziną życia obywateli. Jest to jednak bardzo kruche imperium oparte tylko na strachu, co udowadnia Woland. Kiedy szatan zaczyna wprowadzać chaos w życie Moskwy, władza wpada w panikę stając się pośmiewiskiem społeczeństwa i dając świadectwo swojej słabości.
Motyw biblijny
Jednym z nawracających motywów w powieści Bułhakowa jest motyw biblijny, eksploatowany na wiele sposobów. Mamy do czynienia z obszernymi fragmentami powieści Mistrza, która reinterpretuje historię Poncjusza Piłata oraz Jezusa, zwanego Jeszuą Ha-Nocri. Sam wątek szatana i jego diabelskiej drużyny również jest znamienny i pozwala interpretować Mistrza i Małgorzatę również na planie religijno-duchowym.
Motyw cierpienia
Cierpienia jest u Bułhakowa dużo, chociaż nie przygniata ono, bo jest przedstawiane z przymrużeniem oka, co jednak nie zmienia faktu, że jest prawdziwe. Cierpi społeczeństwo Moskwy, które jest uciskane przez aparat władzy i musi radzić sobie z biedą. Cierpi Mistrz, który przez odpór ze strony władz czuje się zepchnięty na margines jako twórca i doprowadza go to do choroby umysłowej. Cierpi w końcu Małgorzata, która nie chce pogodzić się ze stratą Mistrza i jest gotowa nawet sprzedać duszę diabłu, byle tylko spróbować zawalczyć o swoją miłość.
Motyw miasta
Akcja powieści rozrywa się w Moskwie, które jest wystylizowane na typowe miasto zarządzane przez system totalitarny. Panuje w nim bieda, budynki są zaniedbane, a większość ludzi żyje w karygodnych warunkach. Ludzie są wobec siebie nieufni, wszędzie panuje bałagan i chaos. Ulice są szare, brudne i niebezpieczne. Człowiek w takich warunkach z dnia na dzień traci nadzieję i wolę życia. To właśnie Moskwę szatan wybiera na swoją siedzibę, co świadczy o tym, jak dogłębnie zdemoralizowanym miejscem była.