Tęsknota za ojczyzną to motyw, który w polskiej literaturze pojawia się bardzo często. Jest to spowodowane skomplikowaną historią naszego kraju, który na przestrzeni kilkuset ostatnich lat doświadczał wielu wojen, zaborów czy momentów okupacji. To niekiedy zmuszało wielu obywateli do emigracji albo ucieczki. Wśród tych ludzi było również wielu artystów i literatów, więc motywy emigracji, wygnania, a w końcu też tęsknoty za ojczyzną w naturalny sposób przenikały do ich twórczości.
Motyw tęsknoty za ojczyzną pojawia się również w polskiej epopei narodowej, w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Dzieło to dotyka owego tematu na wielu poziomach, a o jego obecności na kartach eposu dowiadujemy się w zasadzie już od pierwszych słów inwokacji rozpoczynającej utwór. „Litwo! Ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie,/ Ile cię trzeba cenić ten tylko się dowie,/ Kto cię stracił”. W Polsce każde dziecko zna ten fragment, który odnosi się właśnie do tęsknoty za Litwą – krainą młodości Mickiewicza, z której przez zawirowania historyczno-polityczny, zmuszony był wyjechać, by już nigdy nie mieć okazji wrócić „do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych”. Można powiedzieć, że tęsknocie Mickiewicza zawdzięczamy powstanie jednego z największych dzieł polskiej literatury.
Adam Mickiewicz stworzył Pana Tadeusza w pierwszej połowie lat 30. XIX wieku, w Paryżu, kiedy już od kilku lat przebywał na emigracji (publikacja dzieła to 1834 r.). Dzieło powstało z wielu powodów. Pierwszym była chęć uświadomienia Polakom, którzy w Polsce pozostali, że nie mogą skupiać się na małostkowych konfliktach wewnętrznych w czasie, kiedy cierpi cały naród, bo w ten sposób na pewno nie odzyskają niepodległości. Drugim powodem była właśnie chęć wyrażenia swojej ogromnej romantycznej tęsknoty za ukochanym krajem, za okolicami, w których wieszcz spędził dzieciństwo i młodość, w których żył, w których kochał, przyjaźnił, cieszył się i smucił, studiował i się bawił. Pan Tadeusz to również tęsknota za ludźmi, o czym świadczy dobór bohaterów pojawiających się na kartach eposu. Bardzo duża ich ilość to ludzie pełniący urzędy państwowe, które funkcjonowały oficjalnie aż do trzeciego zaboru. Byli to więc ludzie, których Mickiewicz mógł pamiętać z własnej młodości, wśród których dorastał i za którymi później tęsknił.
O tym rodzaju tęsknoty świadczy również umieszczenie w fabule Pana Tadeusza wielu obyczajów szlacheckich, takich jak np. polowania, uczty i wieczerze, grzybobrania, sejmiki, choć również niestety pojedynki, zajazdy i warcholskie zachowania, które były zdecydowanie negatywne. Polska epopeja narodowa to również szczegółowy wgląd w codzienne funkcjonowanie polskiego dworu, który był najlepszym symbolem polskości w tamtym czasie. Dwory oraz ich mieszkańcy byli Polakami „z krwi i kości”, byli katolikami, byli patriotami, o czym świadczyło ich zamiłowanie do historii oraz szacunek do tradycji i własnych przodków. Ojczyzna stanowiła dla nich jedną z najważniejszych wartości.
W Panu Tadeuszu mamy do czynienia z jeszcze jednym objawem tęsknoty za ojczyzną, który bardzo często jest pomijany w dyskusji o tej lekturze. Chodzi tutaj po prostu o tęsknotę za przyrodą i za naturalnym krajobrazem polskim. Ileż jest w tym wiekopomnym dziele opisów przyrody, pojawia się ona już w inwokacji, między innymi w słowach „Tymczasem przenoś moją duszę upragnioną,/ Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,/ Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych”. Fauna i flora Litwy z lat młodości Mickiewicza śmiało mogłaby być określona jednym z równorzędnie ważnych tematów epopei, tak wiele miejsca poświęcił jej autor.
Jak więc widać, tęsknota za ojczyzną jest jednym z głównych wątków Pana Tadeusza. Jest to tęsknota na bardzo wielu płaszczyznach: tęsknota za krajem dzieciństwa, czyli wolną Rzeczpospolitą (chociaż Mickiewicz urodził się kilka lat po ostatnim zaborze), za ludźmi, którzy zamieszkują polskie ziemię, ponieważ w dużej większości są to ludzie dobrzy, szlachetni i kochający ojczyznę, a także za przyrodą – za drzewami, rzekami, polami, litewskim niebem i całym krajobrazem polskim. Tęsknota za ojczyzną, można powiedzieć, nie jest jedynie wątkiem pojawiającym się w Panu Tadeuszu, ale jest jej integralną częścią, a nawet jedną z najważniejszych inspiracji. Dowodem na to jest Epilog, w którym Adam Mickiewicz porzucają narrację odnoszącą się do bohaterów z Soplicowa, pisze wprost o swoim życiu na emigracji we Francji i o tym, że nie jest to życie szczęśliwe właśnie ze względu na nostalgię.