Epopeja narodowa (inaczej epos narodowy) to bardzo specyficzny gatunek literacki. Jego specyfika polega m.in. na tym, że zwykle w danej kulturze (kulturze jednego narodu) występuje tylko jeden taki utwór. Jest to powieść, mit lub poemat tak istotny dla danej społeczności, że nie może mieć sobie równych. Polską epopeją narodową jest niezaprzeczalnie Pan Tadeusz autorstwa naszego wieszcza narodowego – Adama Mickiewicza. Przyjrzyjmy się temu, jak ów wielki poemat wpisuje się w cechy gatunkowe epopei.
Spis treści
Cechy epopei narodowej
Przypomnijmy sobie na początek, czym powinno charakteryzować się dzieło, by mogło pretendować do miana epopei narodowej. Przede wszystkim jest to utwór epicki, chociaż w przeważającej większości przypadków spisany jest w formie wierszowanej. Nie może on gatunkowo przynależeć do liryki, przy której najczęściej używa się wiersza, gdyż posiada złożony, wielowarstwowy świat przedstawiony, realistycznych bohaterów, akcję, itp. Ponadto epopeja nie może dotyczyć dowolnego tematu. Utwór taki powinien opowiadać o bardzo konkretnej zbiorowości (najczęściej grupie etnicznej lub narodzie). W dodatku musi opisywać pewien specyficzny moment z historii takiej zbiorowości, moment przełomowy, ważny z perspektywy dalszego jej rozwoju.
Absolutnym wzorem eposu w naszym kręgu kulturowym są dzieła przypisywane Homerowi – Iliada i Odyseja. To właśnie te dzieła ukonstytuowały większość cech, które powinien posiadać „modelowy” epos. Jedną z takich cech jest obecność inwokacji, czyli początkowego fragmentu tekstu, który jest apostrofą autora do jakiejkolwiek instancji wyższej z prośbą o pomoc w stworzeniu dzieła, o natchnienie, itp. Całość eposu powinna stanowić kunsztowny przykład języka artystycznego najwyższej próby, być po prostu wybitnym dziełem literackim. Sprawdźmy, jak w te cechy wpisuje się utwór Mickiewicza.
Cechy epopei w Panu Tadeuszu
Inwokacja
Nie trzeba daleko szukać, by sprawdzić, czy poemat Mickiewicza spełnia najbardziej podstawowy warunek bycie eposem narodowym. Większość Polaków zna słowa inwokacji od bardzo wczesnego dzieciństwa. Mickiewicz zwraca się w niej do Matki Boskiej Ostrobramskiej, która jest dla niego jednym z najważniejszych i najwyraźniejszych symboli narodowych. Tym istotniejszych, że w czasie zaborów tylko takie symbole potrafiły utrzymać przy polskości. Zwyczajowo przyjmuje się, że inwokacja w Panu Tadeuszu rozpoczyna się słowami „Litwo! Ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie”, a kończy słowami „Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą”.
Opis przełomowego momentu w historii narodu
W przypadku tej cechy również nie można mieć większych wątpliwości co do tego czy jest ona spełniona w Panu Tadeuszu. Bezwzględnie tak. Dzieło Mickiewicza opowiada o narodzie polskim w momencie, kiedy kraj znajduje się pod zaborami. Jest to dopiero druga dekada po trzecim rozbiorze, romantyzm osiąga apogeum, wiara w powodzenie powstań narodowych jest niemal nie do podważenia. W dodatku jest to czas wielkich triumfów militarnych Napoleona, w którego wlepione są oczy całej Europy, a w którego postaci Polacy upatrują szansy na odzyskanie wolności i suwerenności narodowej.
Świat przedstawiony
Pan Tadeusz to bez wahania dzieło epickie. Jest to po prostu powieść spisana wierszem (charakterystycznym trzynastozgłoskowcem). Posiada wszystkie cechy epiki: realistyczny świat przedstawiony, który jest dodatkowo uprawdopodobniony tym, że Mickiewicz wspomina Litwę z czasów własnej młodości. Poemat jest wielowątkowy, posiada realistycznych bohaterów (zarówno bohatera zbiorowego jak i bohaterów partykularnych) oraz wielowątkową fabułę. Mamy tu do czynienia dodatkowo z wieloma opisami nie tylko litewskiej przyrody, lecz także obyczajów szlacheckich, zawodów, urzędów, potraw, ubrań czy nawet sprzętów domowych użytkowanych we dworze. Ta wielopłaszczyznowość świata przedstawionego czyni z Pana Tadeusza dzieło prawdziwie panoramiczne, czyli takie, na podstawie którego można poznać pełną perspektywę społeczeństwa żyjącego w danym miejscu i w konkretnym czasie.