Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego to wybitna powieść na bardzo trudny temat. Opowiada ona mianowicie o tym, jak polska młodzież była brutalnie pozbawiana własnej tożsamości narodowej przez rosyjskich zaborców w XIX wieku. Nie ma się więc co dziwić, że dzieło to pełne jest różnorodnych motywów literackich, w jakie wpisuje się przy okazji. Oto najważniejsze z nich.
Spis treści
Motyw miłości do ojczyzny i patriotyzmu
Główni bohaterowie powieści Żeromskiego to ludzie bardzo młodzi, niemal dzieci, które wychowują się i dorastają na ziemiach polskich, które już od wielu dekad znajdują się pod zaborem carskim. Albo nie odbierają wykształcenia i są zapominane przez świat, albo w bardzo wczesnym wieku izolowane są od rodziców i domów rodzinnych i poddawane wieloletniej i intensywnej rusyfikacji. Coś takiego jak patriotyzm zaczyna więc zanikać, bo pojęcia ojczyzny w kontekście Polski rozmywa się w takich warunkach. Młodzi ludzie muszą na własną rękę zdobywać wiedzę o własnej tożsamości narodowej, co zresztą wiąże się z dużym niebezpieczeństwem i ryzykiem poniesienia surowej kary.
Motyw reżimu
Żeromski bardzo dokładnie opisał główne narzędzia, jakimi posługiwali się rusyfikatorzy, by z młodych Polaków zrobić wydziedziczonych Rosjan. Zakazywano im posługiwać się językiem polskim, karano za to, cenzurowano polskie książki, utrzymywano uczniów w poczuciu ciągłego niepokoju, bo każdy mógł okazać się kapusiem, zakłamywano historię, by obrzydzić wizerunek Polski, kazano się modlić po rosyjsku, celowo uczono w nieudolny sposób, by uczniowie polscy nie wyrośli na intelektualną elitę. Stosowano również kary cielesne, by traumatyzować młodzież i ich rodziny.
Motyw młodości
Przy tych wszystkich okropnościach, których doświadczali uczniowie klerykowskiego gimnazjum, nie należy zapominać, że byli przede wszystkim ludźmi dopiero co dojrzewającymi i mieli prawo ulegać wszystkim namiętnościom właściwym dla swojego wieku, takim jak zakochanie, pierwsze przyjaźnie, badanie granic, bunt, czy współzawodnictwo. Miało to też negatywne strony, ponieważ potrafiliby być okrutni, szyderczy, agresywni, czy po prostu nieuczciwi.
Motyw nierówności społecznych
To motyw, który najpełniej wybrzmiewa w przypadku historii Andrzeja Radka. Ten niezwykle silny i ambitny chłopiec dzięki własnemu uporowi wyrwał się z biedy i dostał do szkoły. Dla otoczenia było jednak najważniejsze jego pochodzenie, które stawało się obiektem pretekstem do drwin, szyderstw i poniżeń nie tylko ze strony uczniów, lecz co gorsza również zestrony nauczycieli. Tak naprawdę Radek był jednym z najdojrzalszych i najwytrwalszych uczniów.
Motyw samotności
Samotności doświadcza wielu bohaterów powieści Żeromskiego. Marcin Borowicz staje się osamotniony po tym, samemu wybiera się na rosyjski spektakl, który bojkotują inni uczniowie. Andrzej Radek nie może znaleźć sobie żadnych przyjaciół ze względu na swoje wiejskie pochodzenie. Bernard Zygier na początku swojej bytności w Klerykowie jest samotny, ponieważ otacza go nimb tajemnicy, niewiadomej, dostojności i wyniosłości.
Motyw miłości i przyjaźni
Marcin Borowicz zakochuje się w Annie Stogowskiej jedynie pod wpływem jej urody, widzi ją kilka razy w życiu, ich spojrzenia zaledwie się krzyżują. Uczucie to jednak nie znajduje szczęśliwego zakończenia, gdyż dziewczyna pochodząca z polsko-rosyjskiej rodziny zostaje zesłana do Rosji. Symbolicznym pocieszeniem dla Marcina ma być fakt, że co prawda nie zyskał miłości, ale ma dobrego przyjaciela w osobie Andrzeja Radka.