Nowela Z legend dawnego Egiptu to w dorobku Bolesława Prusa dzieło specyficzne. W epoce, w której dominował realizm, pisarz postanowił ubrać pewne aspekty życia społecznego w kostium historyczny. Czytając ten kilkustronicowy utwór, wręcz zadziwia to, ile wspólnego ze światem współczesnym Prusowi mógł mieć starożytny Egipt.
Z legend dawnego Egiptu – streszczenie
Akcja noweli Bolesława Prusa pt. Z legend dawnego Egiptu rozgrywa się, jak sama nazwa wskazuje, w pałacu faraonów, w starożytnym Egipcie. Utwór rozpoczyna się w momencie, w którym stuletni wielki faraon, Ramzes, umiera. Jednak nawet w ciężkiej chorobie nie zapomina on o dobru państwa i stara się zapewnić państwu ciągłość władzy. Wzywa do siebie lekarza i zmęczony agonią każe sobie podać jego słynne lekarstwo, które albo uzdrawia, albo uśmierca – tak czy inaczej kończy mękę bardzo szybko. Kiedy po spożyciu lekarstwa, nadworny astrolog czyta faraonowi z gwiazd, że tej nocy umrze ktoś z jego rodu, Ramzes każe wezwać swojego wnuka, Horusa, prawowitego następcę tronu, by ten czekał na jego śmierć, a co za tym idzie na przejęcie po nim świętego pierścienia władzy, w sali faraonów.
Rozkaz umierającego zostaje spełniony i Horus, pełny zdenerwowania o los dziada, przybywa do pałacu. Kiedy myśli o tym, że prawdopodobnie jeszcze przed świtem stanie na czele państwa, przypominają mu się wszystkie niesprawiedliwości, których dopuszczał się jego dziad. Ramzes bowiem był władcą wojowniczym, bezwzględnym, mściwym i łatwo dającym porwać się emocjom. Wypędził nauczyciela Horusa, mądrego Jetrona, za to, że ten uczył młodzieńca niechęci do wojny i pokojowego nastawienia do zarządzania krajem. Matkę Horusa, Zeforę, za miłosierdzie okazywane niewolnikom, okrutny faraon kazał pogrzebać razem z nimi, zamiast w grobowcu faraonów. Był również okrutny wobec niewolników, jeńców wojennych, prostego ludu, a nade wszystko wobec ukochanej Horusa, Bereniki, którą kazał uwięzić w klasztornym więzieniu. Z takich rozmyślań wyrywa Horusa ukąszenie pszczoły.
Umierający Ramzes po kolei odsyła do Horusa najwyższych urzędników państwowych, by ci zapewnili go o swoim oddaniu i lojalności w wypadku przejęcia przez Horusa władzy. Horus poleca im przygotować kilka edyktów prawnych tak, by były gotowe do wprowadzenia w życie od razu, gdy pierścień władzy znajdzie się na palcu nowego władcy. Edykty mają dotyczyć m.in. zmniejszenia podatków, wprowadzenia ulg dla niewolników, zawarcia pokoju z Etiopami, z którymi Egipt toczył wielopokoleniowe wojny, przeniesienia zwłok Zefory do katakumb, przywrócenia Jetrona z wygnania i uwolnienia Bereniki. Urzędnicy odchodzą, by przygotować dokumenty, a Horus zaczyna czuć się coraz gorzej. Okazuje się, że ukąsiła go nie pszczoła, jak z początku twierdził, lecz śmiertelnie jadowity pająk, na którego truciznę nie ma lekarstwa i wnuk wielkiego Ramzesa jest umierający.
Horus pyta dygnitarzy czy jego edykty wejdą w życie, jeśli i on odejdzie tej nocy razem ze swoim dziadem. Odpowiadają, że tak, jeśli tylko zdąży dotknąć ich świętym pierścieniem władzy faraonów. Pierścień tymczasem wciąż nie zostaje przyniesiony, chociaż krążą plotki, że Ramzes oddaje ostatnie tchnienie. Horus czuje się coraz gorzej i każe podać sobie wszystkie edykty, by w razie przyniesienia pierścienia, od razu mógł wprowadzić je w życie. Ma jednak coraz mniej sił, więc po kolei odrzuca edykty, które wydają mu się najmniej ważne. W końcu na jego kolanach zostaje jedynie edykt o uwolnieniu Bereniki.
Kiedy Horus jest już naprawdę słaby, do sali faraonów wchodzi posłaniec, który obwieszcza, że w cudowny sposób Ramzes ozdrowiał. Ponoć lekarstwo zadziałało na niego dopiero po dłuższym czasie, ale teraz czuje się już zupełnie zdrowy, a swoje ozdrowienie chce uczcić polowaniem na lwy, na które zaprasza również Horusa. Tymczasem wnuk Ramzesa rzuca ostatnie spojrzenie na odległe światło w więzieniu Bereniki. Z oczu ciekną mu krwawe łzy, po czym oddaje ducha.
Z legend dawnego Egiptu – plan wydarzeń
- Faraon Ramzes znajduje się o krok od śmierci. Wzywa do siebie lekarza i każe mu przyrządzić i podać sobie lekarstwo, które albo od razu go uzdrowi, albo od razu zabije.
- Po podaniu lekarstwa, Ramzes pyta astrologa o przepowiednie, a ten odpowiada mu, że przed świtem jakiś członek jego rodziny umrze.
- Ramzes posyła po następce tronu, swojego wnuka, Horusa, i każe mu czekać na rozwój wydarzeń w sali faraonów. Czyni tak, by w razie swojej śmierci, pierścień włazy został jak najszybciej przekazany Horusowi.
- Horus przybywa i zaczyna oczekiwać, a przy okazji przypomina sobie to, jak okrutne rządy sprawował jego dziadek.
- W którymś momencie następca tronu zostaje ukąszony przez – jak mu się wydaje – pszczołę.
- Ramzes przysyła do Horusa kolejnych dygnitarzy i dowódców, którzy deklarują lojalność wobec przyszłych rządów nowego władcy.
- Horus każe przygotować projekty edyktów, które miałyby wejść w życie od razu po tym, jak nałoży pierścień faraona.
- Ukąszenie okazuje się być dziełem jadowitego pająka. Horus umiera.
- Następca tronu traci siły i wraz z dworzanami w napięciu oczekuje informacji o stanie Ramzesa. Po kolei odrzuca projekty kolejnych edyktów tak, by jeśli dostanie pierścień w ostatniej chwili, był w stanie wprowadzić chociaż te najistotniejsze.
- Do sali faraonów przybywa sługa, który obwieszcza cudowne ozdrowienie Ramzesa.
- Horus umiera.
Bohaterowie
- Ramzes – umierający, stuletni faraon, władca Egiptu. Człowiek o twardym charakterze, za najwyższą wartość mający dobro swojego państwa, do którego potrafił dążyć w sposób bezkompromisowy i okrutny. Nawet w chwili śmierci myśli o tym, by nie pozbawić Egiptu ciągłości władzy i każe swojemu wnukowi być w pogotowiu do przejęcia najwyższego urzędu. Mając dość przedłużającej się agonii, kazał swojemu lekarzowi sporządzić i podać sobie lekarstwo, o którym wiedział, że może go zabić.
- Horus – wnuk Ramzesa, trzydziestoletni następca tronu. Wykształcony i świadomy swojej roli oraz swoich obowiązków wobec państwa i ojczyzny. Wezwany do sali faraonów, przybywa od razu i czeka na rozwój zdarzeń. W odróżnieniu od wojowniczego i hardego dziadka, Horus ma charakter łagodny, który skłania go raczej do szukania sojuszy i zawierania pokoju niż do szukania kolejnych waśni i rozwiązywania każdego konfliktu w sposób siłowy. Kiedy każe przygotować projekty swoich pierwszych edyktów, dotyczą one m.in. obniżenia podatków czy zmiany (na lepsze) sposobu traktowania niewolników i jeńców wojennych.
- Dygnitarze dworscy i służba: lekarz ze świątyni w Karnaku, astrolog z Tebów, wódz armii, kanclerz państwa, arcykapłan, zastępca arcykapłana.
- Postaci nie występujące w noweli, ale wspominane: Zefora – matka Horusa, Jetron – wygnany nauczyciel Horusa, Berenika – uwięziona ukochana Horusa.
Z legend dawnego Egiptu – problematyka
Z legend dawnego Egiptu to nowela zaskakująca. Pierwsza bowiem w dorobku Prusa, w której realizm świata przedstawionego ustąpił masce historycznej. Bezpośrednią inspiracją do stworzenia utworu o przekazywaniu władzy, była ówczesna sytuacja polityczna Cesarstwa Niemieckiego, gdzie umierający Wilhelm I miał ustąpić tronu Fryderykowi III, lecz ten okazał się chorować na raka gardła. Do przekazania władzy doszło w marcu 1888 roku, jednak Fryderyk III pełnił urząd cesarski jedynie przez trzy miesiące. Co ciekawe, Bolesław Prus napisał Z legend dawnego Egiptu w grudniu roku 1887, więc do pewnego stopnia przewidział bieg przyszłych wydarzeń, choć w rzeczywistości nie następowały one w tak spektakularnie szybkim tempie, jak w prozie.
Nowela zaś sama w sobie porusza wątek zderzenia pokoleń ludzi u władzy. Jest to zderzenie nie tylko dwóch jednostek, lecz dwóch wizji zarządzania państwem, dwóch dróg rozwiązywania problemów i konfliktów. Zderzenie dwóch podejść do tego czym jest państwo i kim jest jego obywatel. Tego rodzaju refleksje nawiązują do epoki pozytywizmu, w której tworzył Prus i do idei, które towarzyszyły nie tylko twórcom, lecz także innym ludziom w tamtej epoce. Ramzes reprezentuje stary świat, stare wartości, których stosowanie, nawet jeśli kiedyś było skuteczne, nie ma racji bytu w nowym świecie. Horus to świeżość, nowe spojrzenie i energia współczesności. Ramzes to władca brutalności, wojny i dążenia do własnych celów za wszelką cenę. Horus, gdyby został faraonem, stawiałby na zawieranie sojuszy, bo szkoda było mu rozlewania krwi obywateli, skupiałby się na wprowadzaniu reform i na podnoszeniu standardu życia obywateli. Jakże aktualnie brzmią te dwie postawy, jeśli weźmie się pod uwagę, że nowela została napisana w 1887 roku, niecałe ćwierć wieku po powstaniu styczniowym uznawanym za symboliczny koniec epoki romantycznej – epoki wielkich zrywów niepodległościowych i – niekiedy nieprzemyślanego – rozlewu krwi. Był to czas, kiedy wielu powstańców styczniowych na pewno jeszcze żyło, a w społeczeństwie nadal ścierały się ze sobą różne wizje nie tylko walki o niepodległość, ale również państwa, które w wyniku tej walki mielibyśmy odzyskać.
Wielu badaczy literatury właśnie w niewielkiej noweli Z legend dawnego Egiptu dopatruje się początku wielkiej powieści Bolesława Prusa pt. Faraon.