Zemsta Aleksandra Fredry to najwybitniejsze dzieło komediowe doby polskiego romantyzmu. Nie było to epoka przesadnie sprzyjająca humorowi, satyrze czy komedii, tym więc bardziej warte docenienia jest dzieło, które nie tylko zdobyło uznanie i poklask widzów w ponurym czasie zaborów i upadających powstań, lecz także jest chętnie czytane, wystawiane, a nawet ekranizowane do dziś. Oto najważniejsze motywy literackie, które odnaleźć można w Zemście.
Spis treści
Motyw zemsty
Nietrudno się domyślić, że w dziele o takim, a nie innym tytule, motyw ten będzie dominantą fabularną. Rzeczywiście – chęć wzajemnej zemsty jest napędem do działań dwóch głównych antagonistów, Cześnika Raptusiewicza i Rejenta Milczka. Wszystkie ich działania zawarte w dramacie Fredry mają na celu wyłącznie zrobienie na złość sąsiadowi. Nie jest to spór, w którym chodzi o osiągnięcie jakiegoś celu – celem jest właśnie zemsta.
Motyw stereotypów szlacheckich
Aleksander Fredro w swym dziele zawarł bardzo specyficzny obraz polskiej szlachty końca XVIII wieku, a więc czasu, kiedy doszło do ostatecznych rozbiorów Polski. Jest to obraz tyle przejaskrawiony i nieco złośliwy, co jednak opierający się w dużej części na prawdzie. Najbardziej „typowym” szlachcicem jest tutaj Cześnik Raptusiewicz, człowiek głośny, rubaszny, skory do zabawy, kierujący się w życiu chęcią zysku i tzw. „chłopskim rozumem”, który ze zdrowym rozsądkiem rzadko ma coś wspólnego. Jest porywczy, nie panuje nad nerwami (stąd też przydomek), aby dopiec swojemu oponentowi jest w stanie poświęcić własne dobro i szczęście swoich bliskich. Podobną postawę reprezentuje Rejent Milczek, który na drodze walki z Cześnikiem nie cofa się nawet przed kłamstwem i fałszowaniem zeznań zatrudnionych przez siebie robotników. Fredro daje w ten sposób do zrozumienia, że tego rodzaju małostkowość i ograniczone pole widzenia szlachty doprowadziło w pewnym stopniu do klęski Rzeczypospolitej.
Motyw miłości i małżeństwa
W Zemście miłość nie jest bezpośrednio połączona z małżeństwem, ani małżeństwo z miłością. Zarówno Cześnik, Rejent, jak i Podstolina, reprezentujący starsze pokolenie szlachty, myślą o małżeństwie raczej jako o sposobie ubicia zyskownego interesu niż przypieczętowania romantycznego uczucia. Prawdziwą więź emocjonalną widać tylko między Klarą i Wacławem, których uczucie jednak nie może być na początku realizowane ze względu na spór pomiędzy ich rodzinami.
Motyw walki/pojedynku
Konflikt pomiędzy Cześnikiem i Rejentem jest konfliktem „na ostrzu noża”, ponieważ dochodzi pomiędzy nimi – do bardzo niegroźnego i w zasadzie śmiesznego, ale jednak – starcia, kiedy to Cześnik strzela do sąsiada z dużej odległości. Pomiędzy oponentami ma w końcu dojść do pojedynku, lecz sytuacja zostaje załagodzona w finałowej scenie poprzez pojednanie obu rodzin ze względu na ślub Klary i Wacława.
Motyw podstępu, intrygi i spisku
O ile Cześnik Raptusiewicz był bardziej skory do pojedynków, strzelanin, walki wręcz, generalnie rzecz ujmując do rozwiązań bezpośrednich, o tyle Rejent Milczek (również w zgodzie ze swoim przydomkiem) był człowiekiem raczej cichym, fałszywie skromnym, dwulicowym, skłaniającym się do makiawelicznych działań zakulisowych. Jego dziedziną było knucie przeróżnych spisków i intryg, co widać m.in. w scenie fałszowania zeznań robotników.
Motyw muru
Mur jest w Zemście Aleksandra Fredry nie tylko fizyczną barierą, która ma (lub nie) podzielić dziedziniec zamku, o który toczy się spór Cześnika i Rejenta. Urasta on w dramacie to rangi symbolu – jest powodem małostkowego konfliktu pomiędzy dwoma szlachcicami, którzy walczą ze sobą tak naprawdę dla samej walki. Chcą oni po prostu postawić na swoim i udowodnić rywalowi, że „ich racja będzie na wierzchu”. Nie próbują nawet szukać rozwiązań pokojowych. Mur jest też symbolem rozdzielenia (czy też niemożności połączenia się) dwójki młodych – Klary i Wacława – którzy przez zawiść starszych przedstawicieli swoich rodów nie mogą realizować autentycznego uczucia, jakie się między nimi zrodziło.