„Żywot człowieka poczciwego” jest jednym z najbardziej znanych dzieł renesansowego artysty, Mikołaja Reja. Stanowi większość wydanej w 1567 lub 1568 księgi „Źwierciadło albo kstałt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam jako we źwierciadle przypatrzyć”. Jej celem było ukazanie postaw pożądanych w społeczeństwie i kształtowanie ich, idealizując przy tym model szlachcica ziemianina.
Spis treści
Żywot człowieka poczciwego – streszczenie
Dzieło zostało podzielone na 3 księgi i kilka utworów, które tworzą wstęp nazwane „Przedmową krótką do krześcijańskiego człowieka”. Rozpoczyna się on zwrotem „do jaśnie wielmożnych panów”, których autor stawia za wzór cnót. Uważa, iż powinni oni być naśladowani przez wszystkich szlachciców. W dalszej części wstępu pojawia się de facto streszczenie treści ksiąg pod nazwą „Proemium, to jest krótki wywód, co te księgi w sobie zamykają”. Ostatnie dwa utwory przedmowy to zwroty do czytelnika „Do tego, kto ma wolę czyść te księgi” oraz do literatury „Ku książkom krótka przemowa”.
Dalej zaczyna się właściwa część, opisująca tytułowy wzorzec „Żywota człowieka poczciwego”. Została ona podzielona na rozdziały, zwane kapitulum. Kolejne tomy opisują młodość, życie od dzieciństwa do wieku średniego, dalej przedstawiono wiek dojrzały, a na końcu starość i śmierć. Rej w głównej mierze wypowiada się na temat stanu szlacheckiego, z którego sam pochodził.
Tom pierwszy – dzieciństwo i młodość
Pierwszą księgę rozpoczyna parafraza biblijnego opisu stworzenia świata i człowieka. Na ich podstawie, narrator tłumaczy, jak powinno się wychowywać dziecko szlacheckie; wpajać zasady wiary i religii (najlepiej w duchu protestanckim, kalwińskim), nauczać rzeczy przydatnych w życiu codziennym, na przykład pisania, czytania oraz zarządzania dorobkiem. Podkreślona zostaje ogromna rola podróży zagranicznych, których młody człowiek powinien doświadczyć jak najwięcej, ponieważ poszerzają one światopogląd i uczą etykiety, jak i ogólnego zachowania wśród ludzi. Może to być również wyśmienita okazja do utrwalania języków. Zdobyta wiedza powinna służyć ojczyźnie przez działania dworskie lub wojskowe. Młodzieniec po zdobyciu takiego obycia towarzyskiego i wiedzy powinien wrócić do rodzinnego domu, by wieść życie doskonałe jako szlachta ziemiańska.
Tom drugi – wiek dojrzały
Druga księga opisuje żywot bezimiennego człowieka poczciwego w wieku średnim. Narrator radzi, aby ustatkować się i skupić na stabilizacji. Obowiązkiem powinno być znalezienie żony i założenie z nią własnej rodziny. Pojawiają się wytyczne na temat prowadzenia gospodarstwa, jak i odpowiedniego wykorzystywania czasu wolnego zgodnie z naturą, harmonią i radością obcowania na wsi. Rej nie pomija również obowiązków w stosunku do kraju i szlachty, do której przecież należy. Przedstawia sposób, w jaki powinna być sprawowana władza poselska czy senatorska, pojawia się również element oceny władzy królewskiej. Człowiek poczciwy żyje także w zgodzie z przyjaciółmi i sąsiadami, stanowiąc wzór szlachcica sprawiedliwego. Ukazane są praktyczne rady na temat odpowiedzialnego dysponowania majątkiem ziemskim i pieniężnym. Srogo potępione są wszelkie używki, jak również najczęstsze przywary ludzkie, takie jak pijaństwo, łakomstwo, pycha, kłótliwość czy krzywoprzysięstwo. Sława człowieka poczciwego opiera się na dobroci, szlachetności, empatii i prawdomówności. Nie wierzy również w zabobony, które cofają naród do czasów średniowiecznych. Dobry szlachcic kontroluje robotę chłopów, jednak traktuje ich z szacunkiem i życzliwością, zajmuje się gospodarstwem, lecz nie pochłania go to w całości. Powinien znajdować czas dla żony i dzieci oraz pomagać w ich wychowaniu. Zadania dla dobrego szlachcica ziemianina podzielono według pór roku – wiosną należy sadzić drzewa, krzewy i kwiaty, plewić uprawy. Została opisana również dokładna stawka, którą za pracę na polu powinien otrzymać chłop. Latem trzeba zbierać plony, żniwa, kontrolować pracę chłopów, ale również im towarzyszyć, jako dobry gospodarz. Jesienią zaś zorać pole i przygotować na zasiew oraz znaleźć miejsce na zapasy i przechowanie warzyw przez zimę, kiedy trzeba skupić się na polowaniach, łowieniu z przerębli. Ukazane przez Reja wskazówki są bardzo dokładne i, jak widać, dotyczą wszelkich przestrzeni życia szlachcica na wsi.
Tom trzeci – starość i śmierć
Ostatnia księga ukazuje obraz idealnej starości i przygotowań do śmierci. Mimo ograniczeń wynikających z chorób, trosk czy słabego stanu zdrowia, motywuje do dbania w tym okresie o duszę. Powinno się również postawić na relację z bliskimi i poświęcać im dużo czasu. Gotowość na śmierć powinna przychodzić w towarzystwie przyjaciół, a nie samotnego ubolewania. Mikołaj Rej opiera takie spojrzenie na koncepcjach filozoficznych Cycerona i Seneki, jak również religii – potwierdzenie znajduje w katechizmach i Biblii. Istotna jest również zastosowana metafora kresu życia jako końca podróży, dotarcia do portu – nieba.
Żywot człowieka poczciwego – opracowanie interpretacyjne
Traktat reprezentuje lirykę parenetyczną, zachęca do przyjęcia zasad nowej kultury renesansowej (odrodzenia) dzięki określonym wzorcom osobowym, ideałowi osoby z jakiejś grupy społecznej – tutaj szlachty ziemiańskiej. Ze względu na idealizację tego typu życia, Reja nazywa się przedstawicielem literatury ziemiańskiej, której poświęcił to i wiele innych utworów. Rozprawa otwiera zbiór „Źwierciadła… ”.
Odrodzeniowy styl dzieła
Utwór ma silnie renesansowy charakter. Widać to w tematyce, poświęconej sprawom ludzkim, wskazując na zainteresowanie człowiekiem (humanizm). Piękno i dobro ziemi, nauki Kościoła, Pismo Święte i katechizm mają służyć człowiekowi, a nie człowiek im. Życie ludzkie jest piękne i powinno być przepełnione szczęściem, bo tylko wtedy ludzie mogą zostawić po sobie wielkie dzieła. Szlachcic nie musi się kajać, cierpieć i pościć dla Bożej chwały, a cieszyć się egzystencją na ziemi.
Świadczy o tym również prezentowany przez autora punkt widzenia. Mikołaj Rej był szlachcicem i na tej klasie społecznej się skupia, przedstawia jej problemy i troski. Skupia się na kwestiach ziemskich, nie poświęca zbędnej przestrzeni filozoficznym dyskusjom na temat walki dobra i zła. Wyzbywa się katolickiej świętości, prawdopodobnie ze względu na protestanckie wychowanie i wiarę autora – nie neguje istoty wychowania dzieci w wierze, jednak uważa, iż najlepiej, by były to nurty kalwińskie. Bóg w utworze chwali człowieka za cnoty obywatelskie, gospodarskie, ojcowskie. Wolę bożą spełnia przez radość, a nie, jak w średniowieczu, kajanie się.
Nowością nowej epoki jest również pisanie w języku ojczystym. Rej był jednym z prekursorów takiego podejścia i tworzył jeszcze przed Janem Kochanowskim. Nie wynikało to jednak z jego niewiedzy bądź braku edukacji, jak się czasem mówi, lecz z zamiłowania do polszczyzny.
Styl narracji utworu
Sposób wypowiadania się poety różni się od znanych z epoki klasycystycznych utworów Jana Kochanowskiego. Opisy Reja są plastyczne, żywe, obrazowe, skupiają się na szczegółach, np. krajobrazu, czynności, ogrodu, meblu w domu czy szczegółu pojęciowego. Wzór ukazany jest prosto, konkretnie, ponieważ miał być czymś ogólnodostępnym dla wszystkich piśmiennych obywateli Rzeczpospolitej. Zamysł ten został zrealizowany, ponieważ „Żywot człowieka poczciwego” kształtował etykietę dworską i sposób wychowywania młodego pokolenia. Można uznać to za pewnego rodzaju encyklopedię spraw towarzyskich i gospodarczych.
Dla prostoty i łatwego odbioru pisarz czerpał z języka mówionego. W wielu elementach przypomina styl kaznodziejski, typowy bardziej dla przemów niż źródeł pisanych. Pojawiają się znamienne zdrobnienia, uznawane za sposób afirmacji życia i wsi przez poetę oraz ukazania wiejskiej sielanki. Obraz ziemiaństwa ukazany głównie w księdze II idealizuje to życie, tworzy z niej Arkadię. Wieś realizuje ideał filozofii renesansowej, czyli połączenia harmonii i natury.