Wiersz „Hymn do Nirwany” został wydany w 1894 roku. Kazimierz Przerwa-Tetmajer odwołuje się do buddyjskiego pojęcia nirwany – całkowitego spokoju, wyzbycia się uczuć, w tym także cierpienia.
Spis treści
Hymn do Nirwany – analiza utworu i środki stylistyczne
Rodzaj utworu i rymy w wierszu
„Hymn do Nirwany” to liryka bezpośrednia. Podmiot liryczny ujawnia swoją obecność w utworze, o czym świadczą czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Osoba mówiąca w wierszu to człowiek zmęczony życiem, który poszukuje ucieczki od dręczących go, natrętnych myśli. Adresatem jest nirwana, która została spersonifikowana na potrzeby utworu. To właśnie ona jest jedyną ucieczką od cierpienia.
Wiersz ma budowę regularną. Przypomina modlitwę w formie litanii, gdzie powtarzający się wers „Nirwano!” pełni funkcję refrenu. Każdy z wersów ma po czternaście sylab. Rymy są okalające abba. Wiersz jest wzorowany na modlitwie „Ojcze nasz”, o czym świadczą parafrazy wyrażeń z tej modlitwy. Tworzą one klamrę, znajdując się na początku i końcu utworu. Podkreślają prośby, jakie wypowiada podmiot liryczny.
Wiersz zawiera bogatą warstwę stylistyczną. Pojawią się apostrofy np. „podnoszę głos do ciebie, Nirwano!”. Zastosowano również metafory np. „Złemu mnie z szponów wyrwij”. Wyraźnie zaznaczone są epitety np. „nikczemne twarze”, „jarzmie krwawiącym”. Innym środkiem stylistycznym jest powtórzenie wykrzyknienia „Nirwano!”.
Język utworu jest podniosły i pełen patosu. Kieruje swe słowa do konkretnego adresata. Stylizacja na litanię pozwoliła uzyskać monotonny rytm, przypominający modlitwę wspólnie recytowany przez wiernych. Inspiracja buddyzmem jest połączona ze litanią charakterystyczną dla wiary chrześcijańskiej.
Hymn do Nirwany – interpretacja
Kontekst
XIX wiek to dominacja nastrojów katastroficznych i popularności filozofii pesymistycznej. Panował dekadentyzm i nihilizm. Artyści nie dostrzegali sensu istnienia. Odrzucano radość i szczęście, skupiano na tęsknotach i niemożliwych do spełnienia pragnieniach. Idee i wartości moralne traciły na wartości. Obawiano się tego, co przyniesie jutro.
Nirwana
Nirwana to oderwanie się od otaczającej rzeczywistości, beztroskie zawieszenie między życiem a śmiercią. Jest to idealna forma istnienia, wyzbycie się wszystkich pragnień i uczuć, stan całkowitej obojętności. Chciano żyć dla samego faktu istnienia, nie dla wyższych celów. Kazimierz Przerwa-Tetmajer zaczerpnął pojęcie „nirwana” z kultury Dalekiego Wschodu – buddyzmu i hinduizmu. Pojawiała się często w utworach Młodej Polski, a u Tetmajera występowała wielokrotnie. Nirwanę uznawano za najlepszy lek dla społecznych tendencji myślowych pod koniec XIX wieku. Uważano, że przynosi ulgę w cierpieniu psychicznym. Pojęcie spopularyzował mistrz filozofii pesymizmu – Arthur Schopenhauer, który czerpał z kultury indyjskiej. Fascynacja nią była charakterystyczna dla młodopolan.
Próby osiągnięcia nirwany
Dekadenci próbowali osiągnąć nirwanę na różne sposoby, które niekoniecznie związane były z religijną modlitwą i kontemplacją. Sięgali po używki, narkotyki, opium, morfinę i alkohol, zwłaszcza absynt, który wywoływał halucynacje. Prowadzili rozwiązły tryb życia, sypiali z przypadkowymi osobami, narażając się w ten sposób na choroby, które doprowadzały do śmierci.
Nałogi i rozwiązłość nie prowadziły więc do szczęścia i wyzwolenia od emocji, a powodowały jeszcze większe cierpienie i, w konsekwencji, upadek moralny. Artyści epoki Młodej Polski byli zepsutymi, znużonymi życiem ludźmi, którzy poszukiwali ukojenia w odmiennych stanach świadomości. Wymarzona nirwana, ucieczka od cierpienia i odpowiedzialności, nigdy nie nadeszła.
Forma hymnu
Utwór jest pochwałą nirwany, którą podmiot liryczny uważa za lekarstwo na swoje dręczące, negatywne myśli, nie dające mu odpocząć. Tworzy hymn na cześć wyzwolenia, które ma nadzieję, że przyjdzie i pozwoli mu odetchnąć. Po każdym wersie zwraca się do nirwany, co tworzy litanię, a zawołanie „Nirwano!” zastępuje „Zmiłuj się nad nami!”. Jest to podejście typowe dla hymnu, który tworzy się na cześć idei, wartości lub osoby, którą chce sławić podmiot liryczny. Pojawiają się odniesienia do tekstów biblijnych, a także parafraza modlitwy „Ojcze nasz”.
Krytyka chrześcijaństwa
Osoba mówiąca w wierszu nie zwraca się do Boga z prośbą o pomoc, a do nirwany. Ma nadzieję, że wybawi go od złego. Podmiot liryczny przechodzi kryzys wiary i nie wierzy w pomoc boską. Krytyka chrześcijaństwa pojawiała się często w tekstach Młodej Polski, ponieważ było to związane z dekadenckim kryzysem wartości, gdzie odrzucane wyznawane od lat idee i tradycje, a posuwano się do bluźnierstw. Artyści nie obawiali się krytyki, poszukiwali kontrowersji.
Trudności podmiotu lirycznego
Podmiot liryczny wymienia trudności, z którymi musi się zmierzyć. Nawiązuje do estetyki brzydoty. Uważa, że nie uświadczył dobra od żadnego człowieka. Błoto symbolizuje ludzką małostkowość i problemy codziennej egzystencji. Konwulsje są związane z przeżyciami wewnętrznymi, cierpieniem i obrzydzeniem światem. Nadzieją na rozwiązanie problemów jest adresatka – nirwana. Podmiot prosi, by przyszła do niego, przymknęła jego powieki i pogrążyła w nicości. Chce przestać myśleć i czuć, odczuwać krzywdę i niesprawiedliwość. Boli go niechęć ze strony innych ludzi, niemoc i bezsilność. Pragnie jedynie być pustym wewnętrznie.