Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego to poruszająca powieść, która w bardzo wielu miejscach ociera się wręcz o reportaż, gdyż w literacki sposób opisuje ona zdarzenia historyczne i ludzi, którzy naprawdę żyli i działali. Dzięki temu dzieło to opowiada o życiu w sposób prawdziwie wszechstronny, dotykając przy okazji opowieści o konspiracji i dywersji w trakcie wojny, bardzo wielu wątków i motywów uniwersalnych, ogólnoludzkich. Wszak ludzie, którzy dzisiaj stawiani są nam za przykład jako bohaterowie, byli takimi samymi ludźmi jak my dzisiaj i ulegali tym samym namiętnościom, radościom i nieszczęściom, co my. Niestety, warunki, w których musieli się z tym mierzyć diametralnie różniły się od dzisiejszych.
Spis treści
Motyw wojny
Nie byłoby Kamieni na szaniec gdyby nie wybuch II wojny światowej. To przez nią bohaterowie musieli przejść przyspieszony kurs dojrzałości i z harcerzy przedzierzgnąć się niemal w zawodowych żołnierzy. W powieści bardzo dokładnie opisana jest codzienność wojny, opresyjne rządy hitlerowców, brutalność gestapo i nastrój ciągłego niepokoju, ciągłego oczekiwania na to, co się stanie, ciągłej czujności. W tym wszystkim funkcjonują konspiratorzy, którzy wiedzą, że nie mają szans w otwartej wojnie, ale po cichu, na swoją miarę walczą o wolność i godność Polski i Polaków, utrudniają funkcjonowanie niemieckiej administracji. Wojna stwarza ekstremalne warunki do życia, w których każdy na nowo musi zdefiniować wartości, które są dla niego w życiu najistotniejsze.
Motyw dojrzewania
Główni bohaterowie to ludzie bardzo młodzi. O ich pokoleniu, które urodziło się około roku 1920 i w dorosłość musiało wkraczać w czasie wojny, mówi się często jako o „pokoleniu Kolumbów”. Dojrzewanie jest więc jednym z głównych motywów Kamieni na szaniec. Młodzież, która w momencie rozpoczęcia najpiękniejszego czasu w swoim życiu zderzyła się w drastyczną i okrutną rzeczywistością wojenną, dojrzewała w niestandardowy sposób. Zamiast uczelni, mieli tajne komplety. Zamiast rozrywek, ciągły niepokój o najbliższych i strach. Zamiast miłości do drugiego człowieka, nienawiść do do okupanta. Bohaterowie powieści Kamińskiego wydają się jednak test ten zdawać pozytywnie, nie zatracają bowiem tego, kim są i działają według wartości, których nabyli jeszcze przed wojną.
Motyw walki
Walka z okupantem niemieckim przybierała bardzo rozmaite formy. Na początku bohaterowie działali w Małym Sabotażu. Zajmowali się tam uprzykrzaniem życia nazistowskim urzędnikom, wybijali szyby, rozrzucali antyniemieckie ulotki, zrywali niemieckie flagi z urzędów, wypisywali propolskie hasła na murach. Później jednak przeszli do działania w Grupach Szturmowych, które zajmowały się już bardzo skomplikowanymi zadaniami, jak np. rozbrajanie niemieckich posterunków, uwalnianie więźniów obozów koncentracyjnych, czy wstrzymywanie transportów z amunicją. Dla bohaterów Kamieni walka była oczywistością, obowiązkiem, o którym nikt nikomu nie musiał przypominać i który wszyscy wypełniali z ochotą i dumą. Nie bali się również poświęcić za tę sprawę życia.
Motyw przyjaźni
Przyjaźń to jedna z najważniejszych i najpiękniejszych cech charakteryzujących właściwie wszystkich bohaterów powieści Aleksandra Kamińskiego. Objawia się ona w lojalności, wielkim oddaniu i wzajemnym zaufaniu. Jeden za drugiego skoczyłby w ogień. Przykładów takiej silnej więzi jest w powieści wiele, natomiast chyba najistotniejszym jest zorganizowanie przez Zośkę i jego towarzyszy akcji pod Arsenałem, mającej na celu uwolnienie Rudego – ich kompana i przyjaciela.
Motyw miłości
Mogłoby się wydawać, że wojna i okupacja to nie jest zbyt dobry moment dla wyższych i szlachetnych uczuć romantycznych, a jednak okazuje się, że miłość nie pyta nikogo o dobry moment, kiedy chce wejść w jego życie. W Kamieniach na szaniec przykładem takiej sytuacji jest związek Alka i jego narzeczonej, Basi. Jest to związek bardzo młodzieńczy, pełen młodzieńczej żarliwości i romantyzmu, choć wyczuwa się, że prowadzony jest w cieniu ciągłego okupacyjnego niebezpieczeństwa. Ich uczucie okazuje się jednak bardzo trwałe, ponieważ Basia jest z Alkiem aż do jego śmierci, a w ostatnich chwilach nie odstępuje od łóżka ukochanego na krok.
Motyw poświęcenia się dla ojczyzny
Ojczyzna to dla bohaterów Kamieni na szaniec wartość absolutnie nadrzędna, ponad którą stoi jedynie Bóg. Wszyscy są świadomi sytuacji, w której znalazł się ich kraj i nie mają wątpliwości, że muszą uczynić wszystko, co tylko leży w ich mocy, by sytuację tę jak najszybciej zmienić. Są również świadomi, że tego typu działalność może się dla nich skończyć tragicznie. Wielu młodych ludzi umiera w walce o wolność swojego kraju. Często są to ludzie stanowiący elitę, która w innych warunkach mogłaby służyć swojemu krajowi wiedzą, wykształceniem, ponadprzeciętnymi umiejętnościami. Poświęcenie więc w tym wypadku nabiera nowego wymiaru, ponieważ w walce o wolność Polski poległo bardzo wielu ludzi, którzy służyliby jej, gdyby wojna nigdy nie wybuchła.