Neoromantyzm (inne nazwy to: postromantyzm lub nowy romantyzm) to zjawisko nieco trudniejsze do uchwycenia niż tradycyjnie pojmowane okresy historycznoliterackie. Jest to nurt pogranicza – pogranicza epok, pogranicza wieków i pogranicza stylistyk. Można by powiedzieć, że to artystyczno-światopoglądowy pomost pomiędzy romantyzmem XIX i modernizmem XX wieku.
Spis treści
Neoromantyzm – epoka, konwencja, tradycja czy żadne z nich?
Bardzo trudno jest jednoznacznie zdefiniować neoromantyzm. Dla jednych będzie to bowiem inna nazwa epoki Młodej Polski (modernizmu), dla drugich prąd artystyczny obecny wyłącznie w muzyce, dla trzecich twórczość tych artystów, którzy kontynuowali tradycje romantyczne, choć pokoleniowo należeli już do innych epok. Dokonując najbardziej precyzyjnego skrótu myślowego, można by powiedzieć, że neoromantyzm to ogół zjawisk artystyczno-literackich, który jeśli chodzi o formę wyrazu oraz o podejście do głównych problemów epoki (w Polsce były to niezaprzeczalnie wciąż trwające zabory) kontynuowały rozwiązania, konwencje czy mody zapoczątkowane przez romantyzm. Istotnie, jeżeli przyjrzymy się z bliska większej części twórczości młodopolskiej, odnajdziemy wiele zbieżności z epoką Mickiewicza oraz zupełne odwrócenie się od wartości pozytywistycznych – wręcz rozczarowanie nimi. W modernizmie nastąpił powrót do takich charakterystycznych wcześniej dla romantyzmu zjawisk jak, m.in.:
- postrzeganie poety (artysty) jako genialnej jednostki, wyalienowanej ze swojego społeczeństwa, dużo bardziej wrażliwej i widzącej dużo więcej niż przeciętny człowiek, a także zdolnej do pełnienia funkcji przywódczej;
- uznawanie prymatu instynktu, wiary, uczuć i emocji nad rozumem i doświadczeniem zmysłowym;
- skierowanie twórczej uwagi na życie duchowe człowieka i wiara, że siła ducha może wpływać na świat materialny;
- tworzenie dzieł utrzymanych w klimacie niepokoju, doznań granicznych, metafizyki, symbolizmu itp.;
- (w kwestii Polski) promowanie czynnej walki o niepodległość kraju, kultywowanie pamięci o powstaniach i powstańcach oraz o tradycjach narodowych, niezgoda na politykę ugodowej współpracy z zaborcami;
- przewaga nastrojów pesymistycznych, melancholijnych, transowych czy apatycznych.
Neoromantyzm w różnych dziedzinach sztuki
Określenia „neoromantyzm” chyba najczęściej używa się w odniesieniu do muzyki drugiej połowy XIX i początku XXI wieku. Postulowano wówczas, by muzyka korespondowała z innymi dziedzinami sztuki, w tym również z literaturą. Powstały nowe gatunki, np. poemat symfoniczny czy dramat muzyczny. Największymi reprezentantami neoromantyzmu w muzyce byli Ferenc Liszt, Richard Wagner, Richard Strauss czy Gustav Mahler. Z malarstwem neoromantycznym pozostaje tożsame właściwie całe malarstwo modernistyczne przełomu XIX i XX wieku, zatem można te dwie nazwy stosować wymiennie.
Neoromantyzm w Polsce
Można powiedzieć, że w pierwszą zapowiedzią kontynuacji neoromantycznych były dzieła Juliusza Słowackiego z jego okresu mistycznego. Genezis z Ducha lub Król Duch były już dziełami wykraczającymi poza granice najprościej rozumianego romantyzmu. Stały się one w pewien sposób inspiracją dla twórców, którzy chwytali za pióra blisko pół wieku później, a którzy odnajdywali w tych poematach, tak istotną dla siebie, nutę metafizyki. Jeśli chodzi o poezję, to najwybitniejszymi przedstawicielami epoki byli niewątpliwie Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer oraz Leopold Staff. Ponadto na arenie międzynarodowej wyróżniał się również Stanisław Przybyszewski. Jeśli chodzi zaś o typowo polskie cechy neoromantyzmu i o cały nurt literatury narodowej i patriotycznej, wyróżnili się: w kwestii dramatu – Stanisław Wyspiański ze swoim legendarnym Weselem, a w prozie – oczywiście Stefan Żeromski z wieloma tomami, które poruszały problemy zaborów, np. Syzyfowe prace. W malarstwie tamtego czasu warto zwrócić na płótna Jacka Malczewskiego, uważanego za jednego z najwybitniejszych polskich symbolistów.
Na gruncie polskim nie ma zbyt wielu przesłanek do tego, żeby nurt neoromantyczny wyodrębniać od modernistycznego. Epoka ta dotarła do Polski później niż do innych części Europy i trwała krócej, w związku z czym był to czas dużo bardziej skondensowany pod względem twórczej pracy artystów. Warto jednak pamiętać, że Młoda Polska była epoką bardzo głęboko zakorzenioną w romantyzmie, a dodatkowe spoiwo pomiędzy tymi dwoma okresami, stanowiła – charakterystyczna wyłącznie dla naszego kraju – walka o odzyskanie niepodległości.