Druga część trylogii Henryka Sienkiewicza, Potop, to powieść niezwykle rozbudowana pod względem fabularnym. Głównym bohaterom przydarza się prawdziwy ogrom różnorodnych przygód, podróżują, walczą, odnoszą sukcesy, jak i porażki, kochają, nienawidzą, przechodzą przemiany. Dzięki temu powieść ta jest bardzo bogate we wszelkie motywy literackie, jakie jesteśmy sobie w stanie wyobrazić, co wpisuje Potop w kontekst literatury nie tylko polskiej, lecz także ogólnoświatowej. Czytając to dzieło jesteśmy w stanie sprawdzać, jak Sienkiewicz wykorzystał w swojej powieści motywy od dawna znane w twórczości, choć w każdym dziele możliwe to zrealizowania w oryginalny sposób. Oto główne motywy literackie w Potopie.
Spis treści
Motyw miłości
Miłości dotyczy jeden z głównych wątków powieści, mianowicie relacja Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny. Dziewczyna została zapisana szlachcicowi w spadku przez swojego dziadka, jednak młody awanturnik przez swoją porywczość i skłonności do zbyt hucznych zabaw doprowadza do sytuacji, w której dziewczyna nim pogardza. Stan ten pogłębia się, kiedy Kmicic zostaje uwikłany w zdradę Radziwiłła. Musi upłynąć dużo czasu, a chorąży orszański musi wykonać sporą pracę wewnętrzną, by się zmienić, zostać zrehabilitowanym w oczach szlachty i odzyskać miłość Oleńki.
Dodatkową komplikacją w relacji tych dwojga jest postać Bogusława Radziwiłła, arystokraty, który pragnie uwieźć Oleńkę w akcie zemsty na Kmicicu. Kobieta jednak zachowuje zimną krew i wierność ostatniej woli kochanego dziadka, za co pod koniec powieści zostaje nagrodzona szczęśliwym odnalezieniem Andrzeja Kmicica.
Motyw zdrady
Zdrada jest w Potopie pokazana na bardzo wiele sposobów. Jako pierwsi ojczyznę zdradza szlachta, na czele z Hieronimem Radziejowskim, już pod Ujściem, które miało być miejscem pierwszego zderzenia sił polskich i szwedzkich. Jest to zdrada zbiorowa. Zdrad indywidualnych dokonują również inni pojedynczy bohaterowie. Największym z nich jest książę Janusz Radziwiłł, który na uczcie w Kiejdanach oświadcza zgromadzonym tam dowódcom, że razem z całą Litwą oddał się pod protekcję Karola X Gustawa, króla Szwecji. W swoją zdradę podstępem wciąga Kmicica, który staje się wśród patriotów wrogiem numer. jeden.
Radziwiłł zdradza z myślą o własnym zysku. Myśli, że sprzymierzając się od razu ze Szwedami, ci po zdobyciu kraju odstąpią mu koronę, co da mu najwyższy awans. Podobnie egoistyczne jest myślenie jego krewnego, Bogusława Radziwiłła, który w ogóle nie jest przejęty losem ojczyzny i jest w stanie odstąpić ją Szwedom, o ile tylko ci pozwolą mu zachować majątek.
Motyw przemiany
Motyw ten jest widoczny najbardziej na przykładzie Andrzeja Kmicica, który na początku powieści jest zwykłym warchołem, który czerpie z życia pełnymi garściami, nie licząc się z nikim i z niczym. Rozmiłowany jest w ucztach i alkoholu, a także w kobietach, pojedynkach, polowaniach i folgowaniu swoim potrzebom w każdej kwestii. Później jednak pod wpływem wydarzeń powieści, wplątania go w zdradę Radziwiłłów, ostracyzmu ze strony szlachty, a także groźby utraty miłości Oleńki, zmienia się, dojrzewa. Chce odkupić swoje winy, zmyć z nazwiska hańbę i zadośćuczynić ludziom, których skrzywdził i ojczyźnie. W tym celu zmienia tożsamość, każe nazywać się Babiniczem, żeby zła sława prawdziwego nazwiska nie przeszkadzała mu działaniu. Przemiana kończy się sukcesem, Kmicic zostaje zrehabilitowany jako bohater i co najważniejsze – odzyskuje miłość Oleńki.
Motyw podróży
Potop jest powieścią bardzo dynamiczną. Wszyscy bohaterowie znajdują się w nieustannej podróży, w nieustannym biegu. Sprzyja temu tryb życia, jaki prowadziła szlachta w XVII wieku oraz zawierucha wojenna, która ciska bohaterów – w głównej mierze przecież związanych z wojskiem – po bardzo różnych miejscach i bardzo rozległych terenach. Dzięki temu, w miarę czytania, jesteśmy w stanie poznawać coraz to nowe miejsca, nowe miasta, siedziby magnatów czy dowódców wojsk, zamki, pałace, ale także szlacheckie domy, dworki czy ubogie chaty pośrodku dzikiej puszczy. Podróże wywierają również spory wpływ na bohaterów. Zmieniają się więc nie tylko lokacje konkretnych wydarzeń, lecz także bohaterowie pod owych przemian wpływem. Najbardziej widać to oczywiście na przykładzie głównego bohatera powieści, Andrzeja Kmicica.
Motyw pojedynku rycerskiego
To motyw bardzo średniowieczny, ale świetnie pasujący do literatury historyczno-przygodowej, do której niewątpliwie należy trylogia Sienkiewicza. Pojedynek pomiędzy dwoma szlachcicami był sprawą niezwykle honorową i była to bardzo częsta metoda rozwiązywania konfliktów, których nie dawało się rozwiązać w żaden inny sposób. Najbardziej znanym pojedynkiem w Potopie jest oczywiście pojedynek na szable pomiędzy Michałem Wołodyjowskim a Andrzejem Kmicicem, gdy ten ostatni porwał i uwięził Oleńkę Billewiczównę, a ten pierwszy poproszony o pomoc przez miejscową szlachtę ruszył jej na pomoc. Mały rycerz bez problemu powalił rywala, przez co uwolnił młodą szlachciankę z niewoli, a okoliczną szlachtę od problemów z kłopotliwym watażką.
W Potopie mamy do czynienia również z innymi pojedynkami, już nie tak honorowymi jak ten powyżej. Pojedynkuje się Kmicic również w księciem Bogusławem Radziwiłem, któremu udaje się powalić rywala i uciec. Radziwiłł pojedynkuje się również z Rochem Kowalskim, jednak jest to z jego strony bardzo niehonorowa walka.
Motywy metafizyczne
W Potopie występują również pewne motywy ponadnaturalne, przez niektórych określane wręcz baśniowymi. Są to przeważnie sytuacje mające miejsce w czasie oblężenia Jasnej Góry. Wówczas Szwedzi doświadczają przeróżnych znaków, które świadczą o tym, że klasztor na Jasnej Górze znajduje się pod specjalną opieką sił wyższych, m.in. jest to wizerunek Matki Boskiej otaczającej klasztor swoim płaszczem, itp. Tego typu motywy mają za zadanie podkreślić to, jak niezwykłym wydarzeniem w historii najazdu szwedzkiego na Polskę była obrona Częstochowy. Takie przedstawienie sprawy podsyca również patriotyczno-religijne myślenie o Polakach, jako o narodzie cieszącym się szczególnymi względami Boga, co służyło – jak cała trylogia – pokrzepieniu serc.