Co to znaczy, że Lalka – najwybitniejsza powieść polskiego realizmu – jest powieścią panoramiczną? Oznacza to, że przez jej pryzmat możemy przyjrzeć się bardzo szerokiemu spektrum różnych postaci stanowiących trzon społeczeństwa polskiego w konkretnym czasie. Lalka pod tym względem stanowi bardzo wyrazisty przekrój zbiorowości zamieszkującej Warszawę w drugiej połowie XIX wieku, a także zjawisk i sytuacji będących konsekwencją istnienia takiej akurat konstelacji społecznej.
Wielowątkowa i niejednorodna konstrukcja fabularna Lalki, umożliwiła autorowi wplecenie w jej treść całej palety bohaterów pierwszo-, drugo- i trzecioplanowych, a także epizodycznych. Prus wykorzystał to, by utrwalić różnorodny i barwny świat XIX-wiecznej Warszawy z całym jej bogactwem społecznym. Mamy tu bowiem arystokrację (książęta, baronostwo, hrabiowie, itp.), wiele odmian mieszczaństwa (zarówno tego najuboższego, jak i tego aspirującego do warstw arystokratycznych), zubożałą szlachtę, biedotę i żebraków. Swoje miejsce w powieści ma również mniejszość żydowska, polskie środowisko emigracyjne, poszczególne grupy zawodowe, obcokrajowcy, kler, itd. Prus każdej z wyżej wymienionych grup poświęca wystarczającą ilość uwagi, by czytelnicy mieli możność realnego zaznajomienia się z rolami, które pełniła np. arystokracja. Poznajemy poglądy przedstawicieli poszczególnych warstw, ich motywacje, obyczaje, przyzwyczajenia, to, w jaki sposób żyją. Trudno w literaturze polskie szukać przykładu innej powieści, która w tak skrupulatny sposób przedstawiałaby przekrój społeczny swojego czasu. Przyjrzyjmy się zatem konkretnym grupom przedstawionym w Lalce.
Spis treści
Arystokracja w Lalce
To jedna z głównych warstw społecznych, wokół których koncentruje się fabuła Lalki. Arystokracja reprezentowana jest przez wiele postaci, ale głównymi jej przedstawicielami są: Tomasz Łęcki i jego córka Izabela, baron Krzeszowski i jego małżonka, prezesowa Zasławska, Julian Ochocki i Kazimierz Starski. Bohaterowie ci nie są jednorodni, lecz arystokracja, jako grupa, została przedstawiona w jednoznacznie negatywnym świetle. W Lalce arystokraci to ludzie oderwani od rzeczywistości na skutek życia w luksusie, otumanieni bogactwem, zakochani w sobie samych i swoich magnackich rodowodach. Trwonią oni majątki na rozrywki, a ich jedynym zmartwieniem jest wymyślanie sobie kolejnych rozrywek i spędzanie czasu we własnych snobistycznych kręgach. Innych ludzi postrzegają przez pryzmat ich bogactwa, pochodzenia czy też statusu towarzyskiego. Wysokiego usytuowania społecznego arystokratów w Lalce nie uzasadnia nic oprócz tradycji – własną działalnością absolutnie nie pokazują, że stanowią wzór do naśladowania. Oczywiście nie wszyscy prezentują taką postawę, chwalebnym wyjątkiem jest choćby Julian Ochocki, krewny Łęckich, który dostrzega całą miałkość życia swojej rodziny i ich towarzystwa. Sam prezentuje odmienną postawę – jest energiczny i ambitny, pragnie działać na rzecz rozwoju ludzkości, nie dba o koneksje towarzyskie czy ubiór zgodny z najnowszą modą. Niestety jest to wyjątek potwierdzający regułę.
Mieszczaństwo
To grupa bardzo różnorodna. Z jednej strony reprezentowana jest przez ludzi pokroju Stanisława Wokulskiego, czyli ludzi, którzy nie mogą pochwalić się szlachetnym urodzeniem, jednak ich umiejętności i majątek przekracza majątki niektórych arystokratów, z drugiej, np. przez Helenę Stawską, kobietę w trudnej sytuacji życiowej, która na utrzymanie córki i schorowanej matki musi ciężko zapracować. Do tej grupy należą również Ignacy Rzecki, rodzina Minclów, pani Meliton, subiekci ze sklepu Wokulskiego, kupcy i przedsiębiorcy, studenci zamieszkujący jego kamienicę i inni. To grupa, której nie da się w sposób jednoznaczny scharakteryzować, lecz wspólną cechą największej liczby jej przedstawicieli wydaje się swego rodzaju inercja jeśli chodzi o aktywność społeczną. Mieszczanie nie dążą do poprawienia sytuacji narodowej ani do postępu cywilizacyjnego i gospodarczego.
Ludność żydowska
W Warszawie końca XIX wieku Żydzi byli bardzo liczną grupą społeczną. W powieści Prusa poznajemy ją przez postaci między innymi doktora Michała Szumana czy kupca Szlangbauma. Żydzi są przedstawieni dość stereotypowo: wykonują charakterystyczne dla siebie zawody, są m.in. lekarzami i kupcami. Prus bardzo dobitnie zwraca uwagę na ich zmysł handlowy. Przez Polaków traktowani są w dużej większości obcesowo, nie są przesadnie szanowani, zwłaszcza przez arystokrację (przez którą zresztą nikt oprócz niej samej przesadnie szanowany nie jest). Wokulski jednak nie wzbrania się przed współpracą z Żydami, a doktor Szuman jest jego bliskim przyjacielem.
Ludzie najbiedniejsi
To grupa składająca się z ludzi, którzy każdego dnia muszą walczyć o przetrwanie pod względem materialnym. W Lalce reprezentowana jest m.in. przez Wysockiego czy prostytutkę Mariannę. To ludzie w dużej mierze skrzywdzeni przez system, który przywilejami obdarzał najbogatszych. Biedni natomiast nie mieli szans na awans społeczny, na zdobycie edukacji czy większego majątku.