„Sonety krymskie” stanowią zapis emocji i wrażeń poety, które wywołane dostały podróżą na Krym. Sam cel wędrówki związany był z fascynacją Mickiewicza orientem. Odbicie jego zainteresowań tematyką Wschodu znalazło swoje miejsce m.in. w utworze „Bakczysaraj w nocy”.
Spis treści
Bakczysaraj w nocy w kontekście sonetów krymskich
Sonety krymskie to cykl 18 utworów, które związane są z podróżą Adama Mickiewicza na Półwysep Krymski. Wyjazd miał miejsce w roku 1825. W tym okresie Mickiewicz przebywał w Odessie, gdzie zesłano go po procesie filomatów. Szczegóły samej wyprawy nie są znane – wiadomo, że poeta w miejscu, które opisywał, przebywał dwa lub trzy razy. Cykl sonetów stworzony został w latach 1825-1826, a wydane zostały wspólnie z innym cyklem – „Sonetami odeskimi” w roku 1826.
Nie we wszystkich utworach z cyklu występuje podmiot liryczny – większość z nich odnosi się do obserwacji, refleksji i fascynacji samego Mickiewicza w taki sposób, w jaki uwidacznia się to w „Bakczysaraju w nocy”. Poszczególne utwory ułożone zostały w cyklu w sposób, który nie oddaje rzeczywistych etapów wędrówki Mickiewicza. Utwór w tomie umieszczony został jako drugi z czterech sonetów, które tematyką odnoszą się do opisu ruin Bakczysaraju. Do pozostałych wierszy z tego rodzaju należą „Bakczysaraj”, „Grób Potockiej” oraz „Mogiły Haremu”. Niektórzy badacze charakteryzowali cykl sonetów jako charakterystyczną wersję poematu opisowego. Swoje zdanie argumentowali przede wszystkim kompozycją tomu – jednolitą, odnoszącą się do jednego tematu i stanowiącą zamkniętą całość.
Bakczysaraj w nocy – analiza utworu
Utwór spisany został trzynastozgłoskowcem. Składają się na niego cztery strofy – dwie z nich posiadają cztery, dwie kolejne – trzy wersy. W wierszu zaburzona została proporcja pomiędzy tradycyjny dla wykorzystanego gatunku literackiego podziału na strofy opisowe i refleksyjne. Choć trzy pierwsze strofy utrzymane są w jednolitym nastroju, czytelnik może odnaleźć znaczące przełamanie atmosfery i dynamizację opisu w strofie ostatniej. Zabieg ten pełni w utworze funkcje puenty i domyka w pewien sposób obserwacje nocnego krajobrazu.
Tematyka wiersza odnosi się przede wszystkim do opisu wyglądu krajobrazu. Poetyckiemu przedstawieniu zmroku zapadającego nad Bakczysarajem towarzyszą liczne środki wyrazu artystycznego, jak metafory („niebios wieczne gwiazd kagańce) oraz epitety („senny łabędź”, „srebrny król nocy”). W wierszu odnaleźć można również rozbudowane porównania i personifikacje, które umożliwiają zaprezentowanie podziwianego pejzażu w sposób oryginalny i tajemniczy („jak szatany siedzące na tronie Eblisa”, „milczące pustynie”).
Bakczysaraj w nocy – interpretacja wiersza
„Bakczysaraj w nocy” stanowi kontynuację poprzedzającego go wiersza „Bakczysaraj”. W utworze poeta stara się szczegółowo oddać lokalny koloryt miejsca, które opisuje. Z tego powodu utwór przepełniony jest nie tylko wyrażeniami bezpośrednio nawiązującymi do kultury muzułmańskiej, ale również środkami stylistycznymi, które pozwalają na utrzymanie odpowiedniego nastroju wiersza. Opisowy charakter utworu wprowadza czytelnika w atmosferę nocy zapadającej nad Bakczysarajem, dawną dynastią krymskim chanów.
Pierwsza strofa utworu dotyczy przygotowań miasta do zbliżającej się nocy. Obserwator opisuje zarówno głosy tradycyjnie nawołującego do modlitwy muezina, jak i nieśpieszne powroty wiernych z meczetów. Pierwsze dwa wersy oddają całkowicie kulturę miejsca, które opisuje Mickiewicz. Izan, o którym wspomina, to wyśpiewywana z galerii meczetu pięć razy dziennie zachęta do modlitwy charakterystyczna dla wszystkich miast, w których praktykuje się islam.
Rozchodzą się z dżamidów pobożni mieszkańce
Odgłos izanu w cichym gubi się wieczorze
Nad miastem powoli zachodzi słońce. Opis wschodu księżyca (srebrnego króla) nawiązuje do tradycji poezji perskiej, w której odnaleźć można podobne obrazy nocy. Mickiewicz, już w Petersburgu, studiował kulturę Dalekiego Wschodu, a swoje inspiracje umieścił w cyklu „Sonetów krymskich”.
Kolejna strofa opiera się na przerzutni, która pozwala na przyrównanie pojawiających się stopniowo gwiazd do księżycowego haremu. Szczegółowy opis nieba wyróżnia utwór „Bakczysaraj w nocy”. Prócz koloru nieba, księżyca i gwiazd poeta zwraca również uwagę na pojedyncze obłoki, które spowijają niektóre partie obserwowanego nieboskłonu. Przez obłok prześwitują promienie światła nadając mu tym samym pozłacane kontury. Obserwatorowi kojarzy się on z pięknym łabędziem, który spokojnie i dumnie sunie po niebie. Szczegółowe opisy tego, co dostrzega Mickiewicz, nie dotyczą jednak jedynie nieba. W roztaczającym się stopniowo mroku zaczynają pojawiać się cienie, które również poddane zostały poetyckiemu opisowi.
Tu cień pada z ménaru i wierzchu cyprysa,
Dalej czernią się kołem olbrzymy granitu
Obserwator dostrzega cienie budowli – oddaje ich charakterystyczne cechy za sprawą przywołania owalnych i strzelistych kształtów. Odbicia tych pierwszych, będących kopułami budynków, przyrównuje do przebywających u boku mahometańskiego szatana sług. Wyraz „dywan” w znaczeniu użytym przez poetę nie odnosi się do nazwy ozdoby, ale jest kolejnym przykładem na wykorzystanie przez Mickiewicza określeń perskich. W tym znaczeniu „dywan” oznacza zgromadzenie.
Spokój zmierzchu zapadającego stopniowo nad Bakczysarajem przerywa opisywany przez poetę jako błyskawica rozbłysk. Nie jest to jednak piorun w ujęciu dosłownym – Mickiewicz dostrzegł odbijające się w kopule budynku światło słońca, które było na tyle mocne, że mogło oślepić. Poeta zwrócił uwagę, że tego rodzaju zjawisko towarzyszyło zachodowi słońca.
Utwór „Bakczysaraj w nocy” jest kolejnym utworem ukazującym fascynację Adama Mickiewicza orientem. Orientalizacja pojawia się w wierszu za sprawą umieszczenia w szczegółowych opisach wyrażeń zaczerpniętych wprost z kultury islamskiej wyrażeń oraz eksponowania lokalnego kolorytu, na który składają się między innymi miejsca kultu. Uwaga, z jaką poeta podziwiał krajobraz, jest charakterystyczna dla motywów obecnych w romantyzmie. Tajemnicza, nieznana i nieokiełznana przyroda bardzo często ogrywała w utworach tej epoki znaczącą rolę.