Wiersz Dusiołek, to folklorystyczny utwór przedstawiający historię o Bajdale, będącą punktem wyjścia do dalszej refleksji na temat zła. Opublikowany został w roku 1920, jako cześć tomiku poezji Łąka. Jego autorem jest jeden z najważniejszych twórców epoki dwudziestolecia międzywojennego, Bolesław Leśmian, pisarz i krytyk literacki, uznawany za najbardziej innowatorskiego i oryginalnego autora współczesnej poezji, tworzący baśnie czy erotyki o wyjątkowej wartości artystycznej.
Spis treści
Dusiołek – analiza i środki stylistyczne
Utwór jest balladą, czyli gatunkiem charakterystycznym szczególnie dla romantyzmu. Łączy w sobie cechy wszystkich głównych rodzajów literackich, występuje w nim ludowość i elementy fantastyczne. Stylizowany na potoczną przypowieść wiersz porusza zazwyczaj tematy sensacyjne, a narrator utożsamiany jest z autorem – w Dusiołku jest to wiejski gawędziarz, występują także bezpośrednie wypowiedzi Bajdały.
Utwór złożony jest z jedenastu zwrotek, liczących po cztery wersy (pierwszy i drugi to siedmiozgłoskowce, a trzeci i czwarty – jedenastozgłoskowce). Występują rymy o charakterze parzystym, nadające rytmiczności, melodyjności i odpowiedniej dynamiki. Warstwa stylistyczna dzieła jest bogata, autor zastosował różnorodne zabiegi i środki artystyczne. Szczególnie istotne są neologizmy, typowe dla poezji Leśmiana, nazywane od jego nazwiska leśmianizmami (bohaterowie Dusiołek i Bajdała, czasownik potworzył).
Język dzieła przypomina wiejską gwarę, występuje wiele określeń potocznych, dzięki czemu podkreślony jest folklorystyczny charakter (wiódł szkapę, skrzywił gębę na bakier i jęzorem mlasnął, coś warkło w chłopie, poległ cielska tobołem). Wyrazy niejednokrotnie przyjmują formę zgrubień (jęzor, cielsko), co oddaje stosunek narratora do opisywanych wydarzeń. Świat przedstawiony w balladzie jest żywy i oddziałujący na wyobraźnię dzięki zastosowaniu epitetów (dogodna ściółka, pysk ślimaczy, gęba nieposłuszna). Funkcję tę pełnią także porównania (siadł Bajdale na piersi, jak ten kruk na snopie, wylazł z rowu Dusiołek, jak półbabek z łoża) i metafory (sterał we śnie Bajdała pół duszy i pół ciała).
Środkiem, który w szczególności uplastycznia opis, są onomatopeje, czyli wyrazy dźwiękonaśladowcze (beczy, wyparskał, warkło, mlasnął, jękiem). Emocjonalnego, sensacyjnego nastroju nadają wykrzyknienia (jak chłop przez sen beczy!, O, rety — olaboga!, chciał na mnie swej duszy paskudę wyłonić!). W utworze pojawiają się także powtórzenia (mlasnął i ziewnął wniebogłosy i splunął i zasnął, oprócz siebie – wiódł szkapę, oprócz szkapy – wołu).
Dusiołek – interpretacja utworu
Bohaterem ballady jest Bajdała, prosty chłop, który podróżuje wraz ze swoją szkapą oraz wołem. Jego imię kojarzy się z czasownikiem bajdurzyć, czyli zmyślać, opowiadać głupstwa i nieprawdziwe historie, pośrednio wskazuje więc na jego charakter. Jest on postacią pozbawioną ogłady, nieobytą i ordynarną, przedstawioną przez autora w sposób ironiczny, prześmiewczy i nieco karykaturalny.
Wydarzenia w utworze rozgrywają się podczas letniej fali nieznośnych upałów, w trakcie wytężonej pracy na gospodarstwie. Bajdała jednak unika wysiłku fizycznego, zamiast zabrać zwierzęta w pole, zabiera je na spacer. Męcząca temperatura skłania go do drzemki w cieniu drzew. W tym czasie znienacka pojawia się Dusiołek – choć ma być on przerażającym potworem, niebezpieczną i groźną zjawą, to jednak jego imię o zdrobniałym charakterze wywołuje efekt komiczny. Również opis jego aparycji ma komediowe zabarwienie – stanowi hybrydę żaby, ślimaka i kwoki. Zmora próbuje udusić Bajdałę, jednak ostatecznie chłop budzi się, broni i zwycięża. Jest natomiast oburzony, że jego towarzysze, wół i szkapa, nie wsparli go w tej walce, oczekiwał ich pomocy i ratunku. Ma także pretensje do Stwórcy, że sprowadził takie stworzenie na świat, kwestionuje jego mądrość oraz dobrom złorzeczy i bluźni.
Zabawna, folklorystyczna opowiastka stanowi tak naprawdę punkt wyjścia do głębszych rozważań filozoficznych. Ballada prowokuje odbiorcę, aby zastanowił się nad istotą zła oraz jego rolą. Pytanie, dlaczego Bóg pozwala na istnienie tak odrażających istot, jest ważnym zagadnieniem, odwołującym się do teodycei. Jest to nurt teologiczny, który usiłuje pogodzić miłosiernego Boga oraz powszechne na świecie zło. Na jej temat powstało wiele teorii, od założenia, że cierpienie jest wynikiem grzechu czy też jest dziełem Szatana, aż po pogląd, że tak naprawdę jest ono niczym. W wierszu narrator nie podaje swojego poglądu na ten temat, więc powód, dla którego stworzono takie potwory jak Dusiołek, pozostaje nieznany.
Podsumowanie
Ballady czy bajki często zakończone są morałem, czyli pouczającą dla czytelników nauką, zwięzłym nakazem lub zakazem dotyczącym przyszłego postępowania. Takie przesłanie niesie także utwór Dusiołek – Bajdała, zamiast wspomóc innych chłopów w ciężkiej pracy, wolał wypoczywać pod drzewem. Lenistwo i łamanie zasad społeczności są więc zdecydowanie skrytykowane, a za unikanie koniecznego wysiłku przewidziana jest surowa kara.