Bolesław Leśmian kojarzony jest z młodopolskim stylem tworzenia, a jego umiejętności zostały dostrzeżone jeszcze za jego życia. O Leśmianie głównie mówi się w kontekście erotycznej liryki, opisów przyrody czy refleksji filozoficznych czy metafizycznych. Wiersz “Żołnierz” ukazał się w tomie „Łąka” w 1920 roku. Wydany został więc w niedługim czasie po I wojnie światowej, co jest znaczące w kontekście tego, że opowiada on o losach kalekiego żołnierza, który powrócił do swojej rodzinnej wsi.
Spis treści
Żołnierz – analiza utworu
Podmiot nie ujawnia swojej obecności w wierszu, jest to więc przykład liryki pośredniej. O losach żołnierza opowiada trzecioosobowy narrator, który czasami dzieli się perspektywą w wierszu z jego głównym bohaterem. Pojawiają się więc fragmenty, które są wypowiedziami żołnierza, a później jego rodziców, kochanki, przyjaciela czy nawet samego Chrystusa, z którym prowadzi on rozmowę w dalszej części tekstu. Mieszają się więc ze sobą wypowiedzi różnych podmiotów o sprzecznych stanowiskach.
Utwór przypomina dialog oraz unowocześnioną przez Leśmiana balladę. Podzielono go na wiele części, ma więc budowę stroficzną, zastosowano także parzyste rymy aabb. Strofy składają się z zaledwie dwóch, rymujących się ze sobą wersów, które napisane zostały trzynastozgłoskowcem.
Pod względem stylistycznym wiersz jest naprawdę rozbudowany – Leśmian zastosował liczne środki poetyckie, na przykład epitety, które plastycznie oddają świat przedstawiony w tekście. Są to więc takie określenia jak “kalekie”, “wojenna” czy “ koślawy”. Zastosowane zostały także metafory, które nadają opisywanym znaczeniom nowego, poetyckiego sensu, na przykład “ani myślę wargami sypiać na twym wąsie” czy “aż wreszcie doskoczyli do samego nieba” . Podobną rolę w utworze pełnią charakterystyczne dla Leśmiana neologizmy (“niedopląsie” czy “bezżałobie”).
By skontrastować i podkreślić ważne miejsce historii poeta skorzystał z antytezy, formułując stwierdzenie “stał się smutku wesołkiem”. Obecnie są także wzmacniające przekaz wykrzyknienia (“Ciała ledwo ćwierć miary, a skoków – trzy ćwierci!”) czy powtórzenia (“masz kalekie kolana i kalekie nogi”).
Żołnierz – interpretacja utworu
Ballada opowiada o losach okaleczonego (postrzelonego w nogę) w wojnie żołnierza, który wraca do rodzinnej wsi, ale nie odnajduje tam spokoju i zostaje odrzucony przez społeczność. Ani rodzice, ani kochanka nie chcą mieć z nim nic wspólnego. Odniesione w bitwie rany uniemożliwiają mu podjęcie pracy fizycznej, a zatem jest on bezużyteczny dla społeczności wiejskiej. Wszystkie te postaci nie zaznały w życiu tak głębokiego cierpienia jak żołnierz, wiodą spokojne życie, dlatego nie potrafią zrozumieć jego głębi i znaczenia, więc odrzucają je.
Wartość człowieka definiują według jego przydatności. Tymczasem cierpienie otwiera przed człowiekiem nowe drogi i pozwala mu na rozwinięcie innej perspektywy w życiu. Bliskich żołnierza cechuje w tym utworze wyjątkowe okrucieństwo, na które zdobyć się mógł tylko ktoś, komu w całym życiu nie przydarzyło się podobne nieszczęście. Ludzie ci nie pamiętają o własnej śmiertelności i o tym, że nigdy nie wiadomo, co jeszcze przyniesie im los. ich uczucia są bardzo powierzchowne i nie przetrwały próby.
Zdesperowany żołnierz zwraca się do Chrystusa, dyskutując z jego nieudolnie wykonaną, podniszczoną figurą. Przynosi mu to spokój ducha, ponieważ Bóg zdecyduje się odpowiedzieć na wznoszone przez niego modły. Chrystus ofiarowuje swoje wsparcie żołnierzowi, chce mu towarzyszyć w tej nowej, trudnej drodze, na której znalazł się okaleczony przez wojnę mężczyzna, do którego nie przyznają się już nawet jego rodzice. Chrystus jest tu bardzo ludzki, współtowarzyszy żołnierzowi i wskazuje na fakt że obaj zostali okaleczeni przez ludzi. Leśmian na nowo interpretuje fakt, że według Biblii człowiek stworzony został na obraz i podobieństwo Boga.
W utworze okazuje się, że to wiara i Bóg są dla człowieka największym oparciem w trudnych momentach. Bez nich kaleki żołnierz pozostałby sam, odrzucony przez swoją rodzinę i społeczność, Bóg natomiast podźwignął go i pozwolił dalej iść. Żołnierz nie prosił Jezusa o uzdrowienia, ale o wsparcie, by mógł dalej nieść swój krzyż. Jego prośby zostały wysłuchane, a żołnierz znalazł wsparcie, dzięki któremu nie jest zależy od odrzucających go bliskich. Jest to obraz wielkiego bożego miłosierdzia, które przekracza ludzką miłość.
Utwór Leśmiana, napisany w formie ballady, przedstawia więc losy anonimowego, kalekiego żołnierza, który wraca z wojny do swojej rodzinnej miejscowości. Zostaje jednak ze względu na swoją fizyczną sprawność odrzucony przez całą miejscową społeczność, w tym rodziców, kochankę i przyjaciela. żołnierz pocieszenie odnajduje jednak w religii – zwraca się do źle wykonanej figury Jezusa, która ożywa i odpowiada na jego modły. Jezus oferuje żołnierzowi wsparcie i podporę w trudach życia. To religia okazuje się być największym ukojeniem dla cierpiącego człowieka, który nie zaznał ludzkiej miłości i pomocy w trudnej sytuacji.