Wojny, konflikty zbrojne, starcia polityczne, żądza władzy – to czynniki, które niestety towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów, dając świadectwo temu, że od tysięcy lat nie jesteśmy w stanie poradzić sobie z mroczną stroną naszego ułomnego charakteru. Wojna jest doświadczeniem na tyle okrutnym, że wpływa nie tylko na jej bezpośrednich uczestników, lecz także na wiele pokoleń do przodu. Stąd wynika fakt, że właściwie zawsze na świecie toczy się jakaś wojna, jeśli nawet nie w sensie dosłownym, to w postaci traum przekazywanych z pokolenia na pokolenie, które niejednokrotnie po dekadach wracają i wybuchają w postaci nowych konfliktów. Nic więc dziwnego, że wojna stała się jednym z głównych tematów literatury i sztuki. Ludzkość potrzebowała w artystyczny sposób poradzić sobie z okrucieństwem, które trudne jest do wypowiedzenia zwykłymi słowami. Niestety współczesność dowodzi, że paliwa do tworzenia tego rodzaju sztuki szybko twórcom nie zabraknie
Spis treści
Motyw wojny w Iliadzie Homera
Iliada jest jednym z najstarszych eposów, jakie znamy i dotyczy rzecz jasna wojny. Na wpół mitycznej wojny trojańskiej, która istnieje nie tylko w świadomości historyków, lecz także literaturoznawców oraz mitologistów. Każdy zaś ma o niej do powiedzenie coś innego.
Iliada opisuje końcówkę konfliktu pomiędzy Spartą a Troją, którą ci pierwsi oblegali od dekady. Wojna rozpoczęła się zaś od tego, że trojański książę Parys, porwał żonę króla Sparty, Menelaosa, ponieważ ta została mu obiecana przez boginię Afrodytę. Spartański król uznał to za plamę na honorze i postanowił krwawo zemścić się za hańbę. Troja długo opierała mu się, lecz w końcu udało mu się przemycić do środka swoich żołnierzy za pomocą drewnianego konia wymyślonego przez Odyseusza. Oni w nocy otworzyli bramę miasta i wpuścili Greków, który wyrżnęli ludność Troi, a miasto spalili, dając dowód niesamowitego okrucieństwa oraz temat do wielkiego poematu Homera.
Dziś wojna ta jest wspominana głównie przez pryzmat jest wartości jako tematu literackiego – po prawie czterech tysiącach lat trudno jest bowiem dokładnie określić, co wydarzyło się w Troi. Smutne jest to, że z takiego dystansu czasowego równie trudno jest współczuć anonimowym ofiarom.
Motyw wojny w Pieśni o Rolandzie
Średniowieczny epos rycerski pokazuje inne oblicze wojny, zgodne z wytycznymi i sposobem myślenia swojej epoki. Średniowiecze było epoką wojen religijnych, a więc takich, w których chodziło o obronę wiary. Nazywane były one nawet „wojnami sprawiedliwymi”, a ci najbardziej zasłużeni rycerze stawali się bohaterami i śpiewano o nich pieśni.
Roland był wyobrażeniem rycerza idealnego. Wierny królowi Karolowi Wielkiemu, szlachetny, nieustraszony, wierzący w Boga oraz kochający damę swojego serca. Wojna była wówczas nie tylko sprawą honoru, lecz także możliwością „wykazania się” i zasłużenia na wielkie zaszczyty. Z perspektywy armii Karola Wielkiego wojna z niewiernymi, czyli z muzułmanami była ich obowiązkiem w kwestii obrony wiary. Zwraca uwagę pewnego rodzaju romantyzowanie okrucieństwa, jeśli było ono dokonywane na wrogu.
Oczywiście należy mieć na uwadze, że epos jest tylko dziełem literackim i wiele jego aspektów jest przepuszczonych przez wyobraźnię autora, lecz literatura tego rodzaju miała bardzo duży wpływ na ludzi. Wojny w średniowieczu toczyły się stale i były bardzo brutalne i wyniszczające. Ludzie pokładali nadzieję w Bogu oraz w bohaterach wojennych których kreowały dla nich pieśni.
Motyw wojny w Kamieniach na szaniec Aleksandra Kamińskiego
Ogromną ilość „tworzywa” dostarczyła twórcom niestety II wojna światowa, która była zjawiskiem absolutnie bezprecedensowym pod względem skali terroru i okrucieństwa. Literatura opisywała ją w sposób bardzo realistyczny, naturalistyczny wręcz.
Aleksander Kamiński w swojej powieści opisał rzeczywiste postaci harcerzy, bardzo młodych ludzi, patriotów, którzy ryzykowali swoje życia, a nawet niejednokrotnie je oddawali, za wolność ojczyzny. Woleli oni zginąć w walce niż żyć ze świadomością, że ich kraj nie może cieszyć się wolnością. Historia Rudego, Alka i Zośki są niesamowicie smutnym dowodem, że wojna zabiera w dużej mierze tych, którzy nie wywoławszy jej, muszą się w niej odnaleźć.
Ci młodzi ludzie w innych warunkach mogliby wyrosnąć na elitę intelektualną i stanowić trzon przyszłego silnego gospodarczo państwa. Mogliby, gdyby nie wojna. Jest ona przedstawiona jako krwiożercza machina, której nie jest się w stanie przeciwstawić żaden pojedynczy człowiek, a niejednokrotnie całe narody upadają pod jej naciskiem.
Motyw wojny w innych utworach
- Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – opis absolutnie bezprecedensowego procederu eksterminacji narodu żydowskiego w czasie II wojny światowej z perspektywy Żyda, Marka Edelmana, dowódcy powstania w getcie warszawskim w 1943 roku.
- Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – opis życia w sowieckim łagrze. Nie jest to opis bezpośrednio wojenny, lecz obozy pracy i zagłady były w XX wieku jej nieodłączną częścią. Grudziński opisuje absolutne odwrócenie wartości oraz sponiewieranie godności życia ludzkiego.
- Sól ziemi Józefa Wittlina – ciekawy przykład literatury na temat I wojny światowej. Zwraca się w niej uwagę na to, że wojna wywoływana jest przez notabli zasiadających na najwyższych szczeblach, których ona w najmniejszym stopniu nie dotyka, a ginąć w jej trakcie muszą Bogu ducha winni ludzie, którzy w najmniejszym stopniu nie są w nią zaangażowani. To wieczna niesprawiedliwość wojny, która jednak niezmienna jest od zarania dziejów, odkąd tylko toczą się wojny.