Trudno znaleźć w literaturze polskiej powieść, która mocniej wpisywałaby się w tradycję śródziemnomorską niż Quo vadis. Henryk Sienkiewicz zawarł w niej bowiem całą paletę motywów literackich, które sprawiły, że powieść ta stała się powieścią uniwersalną, możliwą do zrozumienia przez ludzi żyjących w każdych czasach.
Spis treści
Motyw miłości
Ten motyw jest poruszony w powieści Sienkiewicza bardzo obszernie – mamy tu do czynienia z wieloma rodzajami miłości. Jest przede wszystkim miłość romantyczna, którą obdarzają się Winicjusz i Ligia, choć mężczyzna na początku próbuje posiąść dziewczynę przemocą. Petroniusz, mimo swojego wieloletniego związku z Chryzostemis, żegna się z nią bez żalu, gdyż zostaje owładnięty uczuciem do własnej niewolnicy Eunice. Ta kocha go tak bardzo, że postanawia oddać życie wraz z nim. Jest w powieści też wiele przykładów miłości patologicznej, jak np. miłość Nerona do samego siebie i swoich rozlicznych talentów. Niespełniona jest miłość Akte do imperatora, która jest prawdopodobnie jedyną osobą szczerze kochającą Nerona.
Motyw miasta
Ten motyw dotyczy przede wszystkim Rzymu. Miasto to wydaje się ogromne, wręcz nieskończone, a siła jego władców wydaje się sięgać aż po krańce Ziemi. Sam Rzym jest typowym miastem grzechu, gnuśnym, zepsutym i zdeprawowanym. Przesiąkniętym rozpustą i krwią niewinnych. W symboliczny sposób pożar Rzymu podkreśla koniec jego starego wizerunku i początek nowego, chrześcijańskiego, którego patronem miał być przede wszystkim święty Piotr – uczeń samego Chrystusa. Osobą, w której najsilniej widać konflikt pomiędzy tymi dwoma postawami jest oczywiście Marek Winicjusz.
Motyw śmierci
Śmierć jest obecna w świecie bohaterów Quo vadis w zasadzie na każdym kroku. Jest tak z powodu okrutnych rządów Nerona. Urzędnicy i doradcy mogą zginąć, kiedy powiedzą przy nim coś, co nie przypadnie mu do gustu, albo wyrażą swój sprzeciw. Zwykli obywatele mogą zginąć przez najbardziej błahe przewinienie, lub nie zastosowanie się do woli żołnierzy, żołnierze zaś na nieprzerwanie prowadzonych przez Rzym wojnach. Chrześcijanie muszą się ukrywać, gdyż kara śmierci grozi im za samo bycie chrześcijanami. Jedna nie każda śmierć wiąże się ze smutkiem i poczuciem tragedii. Śmierć Petroniusza dowodzi, że można być ze śmiercią pogodzonym, nie bać się jej i samodzielnie wybrać moment, w którym człowiek chce się z nią spotkać.
Motyw cierpienia
Cierpienie spotyka w Quo vadis głównie prześladowanych chrześcijan. Ich cierpienie jest eksponowane Rzymianom w formie zabawy, w formie igrzysk. Wyłącznie za swoją wiarę są skazywani nie niebywałe męki, rozszarpywanie przez dzikie zwierzęta, śmierć na krzyżu. W ich przypadku jednak śmierć męczeńska ma wymiar sakralny, ponieważ ich cierpienie ma zostać wynagrodzone przez Boga w niebie.
Motyw przemiany
W Quo vadis mamy do czynienia z wieloma bohaterami dynamicznymi, czyli takimi, których charakter zmienia się w trakcie fabuły. Najważniejszymi są bez wątpienia Marek Winicjusz i Chilon Chilonides. Przemiana pierwszego była jednak dużo bardziej szlachetna, drugiego – odbyła się w ostatnim możliwym momencie, kiedy Chilon nie miał już większego wyboru ani nadziei.
Motyw władzy
Władza jest przedstawiona przez Sienkiewicza jako siła bardzo mocno deprawująca, a im więcej się jej ma, tym więcej się jej pragnie. Skrajnym przypadkiem zakochania we władzy był Neron, który dla utrzymania tronu mordował nawet członków swojej rodziny. W powieści jest przedstawiony niemalże jak szatan – oszalały imperator, który jest w stanie zniszczyć cały świat, żeby tylko udowodnić sobie samemu, że może to zrobić. Kiedy Chilon Chilonides, który do tej pory był żebrakiem, zostaje wywyższony do wysokiej rangi, od razu zaczyna gardzić ludźmi, którzy przypominają mu o jego dawnej nędzy. Odgrywa rolę, nie jest tak naprawdę stworzony do posiadania władzy, co uświadamia mu Petroniusz.
Motyw wiary
To właśnie wiara pozwala chrześcijanom przetrwać ciężkie czasy prześladowań. Wiara w to, że Jezus Chrystus oddał za nich życie na krzyżu i zbawił ich w ten sposób od grzechu. Wiara w to, że poświęcając swoje życie za Chrystusa odnajdą wieczny spokój po śmierci. Ta wiara daje siłę m.in. Ligii, by mieć nadzieję na przemianę Marka Winicjusza, Kryspusowi siłę, by w ostatniej chwili życia przekląć cezara, Glaukusowi, by przebaczyć Chilonowi. Wiara jest pokazana jako piękna siła, która potrafi przezwyciężyć wszystko.