Oda rzymskiego poety Horacego stanowi syntezę filozofii antycznych – stoicyzmu i epikureizmu. Obfituje ona w sentencje, pouczenia, które są uniwersalne również dla współczesnych odbiorców. Pieśń jest refleksyjna, inwokacyjna. Stanowi ważny przykład filozofii klasycznej, ale i całej sztuki antyku rzymskiego.
Spis treści
Do Deliusza – analiza utworu
Tytuł utworu dedykowany jest Deliuszowi, który był przyjacielem Horacego. Nazywał się Kwintus Deliusz, był literatem na dworze Oktawiana Augusta. Odę kieruje do niego, ponieważ był on niestały w przekonaniach, emocjonalny, często zmieniał zdanie. Dziś większość czytelników raczej nie zna tego literata, jednak brak znajomości postaci nie zmienia odczytania tekstu i jego interpretacji – anonimowość dedykacji nadaje mu dodatkowy aspekt uniwersalności. Zawarte sentencje (często i chętnie stosowane przez klasyków) są odpowiednie dla każdego, również dzisiejszego człowieka.
Stoickie zasady klasycystyczne ukazują się również w budowie pieśni. Autor stosuje przerzutnie, by utrzymać rytm, zachować złoty środek, harmonijną formę. Oda składa się z siedmiu strof, bardzo regularnych, czterowersowych. Zgodnie z klasycznymi wyznacznikami, każdy wers ma tyle samo sylab.
Podmiot liryczny stawia się w roli nauczyciela, który poucza Deliusza, do którego kieruje utwór, na co wskazuje apostrofa z ostatniego wersu pierwszej strofy. Podmiot liryczny przemawia bezpośrednio do Deliusza, później jednak wypowiada się w liczbie mnogiej („miejsca wyznaczy nam na barce”). Pojawiają się liczne epitety („szały radości”, „stary falerna”, „wieczne wygnanie”), metafory nawiązujące do mitologii (Orkus, Parki). Stosuje również porównania do przyrody, podkreślając kruchość istnienia i przemijanie. Zadaje pytanie retoryczne dotyczące przyczyn, dla których sosna i topola splatają swe liście.
Nastrój utworu jest refleksyjny, melancholijny, stanowi kontemplację nad ludzkim istnieniem. Uporządkowanie formy stanowi uzupełnienie treści pieśni.
Do Deliusza – interpretacja pieśni
Główne przesłanie tekstu to ukazanie śmierci jako uniwersalnej, która dotyka każdego. Ze względu na to osoba mówiąca poddaje pod wątpliwość sens ziemskich bogactw, emocji, które władają ludźmi. Upomina odbiorcę, iż nie powinien dawać ponieść się emocjom czy namiętnościom. Horacy nawiązuje tu do powszechnej wtedy filozofii stoickiej. Stworzona przez Zenona z Kition koncepcja mówiła, że obojętność na przeżywane doświadczenia są najlepszym, co może zrobić człowiek.
Podmiot liryczny uznaje, że może to przygotować adresata na doświadczenie śmierci, które prędzej czy później nadejdzie. By zobrazować sens tej rady, poeta posługuje się motywem przyrody, która przemija tak samo, jak ludzie. Jest to jednak potrzebne, by zrobić miejsce następnym pokoleniom. Horacy idee stoickie przedstawił również w „O co poeta prosi Apollina?” i „Wybudowałem pomnik…”.
Epikureizm w odzie i zestawienie ze stoicyzmem
W strofie czwartej Horacy odnosi się do innej filozofii, epikureizmu („Tu wina wonna olejki róże/ szybko więdnące każ znosić/ dopóki Ci starczy dobytku/ i czarnej nici trzech Parek”). Nazwa pochodzi od najsłynniejszego przedstawiciela, Epikura z Samos. Uznaje ona, że aby być szczęśliwym, należy żyć rozsądnie, spokojnie. Przyjemność ma wynikać z harmonii ducha i umysłu. Życie powinno skupiać się na teraźniejszości, dopóki ma się taką możliwość. Rzymski poeta często wykorzystywał syntezę tych filozofii, na pierwszy rzut oka przeciwnych sobie. Podobny zabieg zastosował w odzie „Do Leukonoe”.
Antyczny danse macabre
Równość wszystkich wobec śmierci był często wykorzystywany w następnej epoce, średniowieczu, gdzie duchowni będą obrazowali go za pomocą motywu danse macabre, czyli łacińskiego tańca śmierci, gdzie Kostucha trzyma za ręce przedstawicieli wszystkich stanów i prowadzi ich na sąd ostateczny, niezależnie od majątku, wieku, pozycji. W jednym rzędzie tańczy biedak, król, ksiądz i bogaty rzemieślnik. Tutaj poeta mówi o tym w piątej i szóstej strofie, gdzie opowiada również o tym, jak nieistotne są bogactwa zgromadzone za życia (willa nad Tybrem, nabyte grunty, góra złota) i pochodzenie („Czyś potentatem z rodu Inacha”, czyli bogatych rzymskich obywateli, „czyś z dołów nędzarz bezdomny”) i tak będą równi w oczach śmierci, Orkusa.
Antyczne motywy i nawiązania
Podmiot liryczny odwołuje się do motywów z mitologii, takich jak Parki (greckie Mojry, które przędą nić ludzkiego życia i decydują, kiedy go przetną) czy Orkus, demon śmierci. Rzymianie wierzyli, że władał on podziemiami, inaczej nazywany Tanatosem, Dis Paterem i czasem Plutonem (lub stawiany koło niego, np. na malowidłach starorzymskich u Etrusków). Uważano, że każe on grzeszników po śmierci kłamców i zdrajców.
Wpływ klasycyzmu na kulturę Europy
Carmina Horacego zawiera syntezę najpopularniejszych filozofii epoki. Stanowi ważny utwór poezji Horacego oraz całego antyku. Zastosowane przez niego normy klasycystyczne powracały w kolejnych epokach, w architekturze, rzeźbach, malarstwie i utworach wielu artystów, np. satyrach i bajkach Ignacego Krasickiego, pieśniach Jana Kochanowskiego, pejzażach Canaletto czy wierszach Jana Ursyna Niemcewicza. Zawarte łacińskie sentencje, takie jak „carpe diem” weszły również do świadomości i języka powszechnego.