Przedwiośnie autorstwa Stefana Żeromskiego to nie tylko wielka powieść o odradzającym się po latach zaborów państwie polskim i o różnych na to odrodzenie pomysłach. To przede wszystkim wspaniała i wielowątkowa opowieść o jednostce uwikłanej w ogromne procesy historyczno-polityczne, o tym, jak tryby dziejowej machiny wpływają na życie pojedynczego człowieka, który od zarania dziejów pragnie w zasadzie tych samych rzeczy – godnego życia, bezpieczeństwa, miłości. Przyjrzyjmy się zatem mnogości wątków i motywów, które odnaleźć można na kartach Przedwiośnia.
Spis treści
Motyw dojrzewania Cezarego Baryki
Cezary Baryka jest głównym bohaterem Przedwiośnia. Na kartkach kolejnych części powieści Żeromskiego mamy okazję obserwować to, jak ten bardzo młody z początku człowiek, dojrzewa, jak się zmienia on sam i jakim modyfikacjom ulegają jego poglądy, a także patrzenie na świat, na życie, na innych ludzi i na siebie samego. Młody Baryka żyje zresztą w czasach, które nie szczędzą mu wrażeń, które drastycznie mogą odwrócić tok mylenia i sposób rozumowania, zwłaszcza w młodym umyśle. Dojrzewanie Baryki jest więc bardzo intensywne, wielobarwne i pełne nieustannego intelektualno-emocjonalnego fermentu, z którego ma szansę wykuć się bardzo silny charakter o mocnym fundamencie duchowym.
Motyw miłości
Motyw ten dotyczy w głównej mierze uczucia, które rodzi się pomiędzy Cezarym Baryką a Laurą Kościeniecką – szlachcianką, dla której oficjalny związek z proletariuszem byłby skandalicznym mezaliansem. Kościeniecka mimo to jest zainteresowana Baryką, ale wyłącznie jako tajnym kochankiem, nie zamierza poświęcić dla niego swojej pozycji społecznej, ani też szczęśliwego związku ze swoim dotychczasowym narzeczonym. Emocjonalny kołowrotek, który młodemu Baryce funduje arystokratka, popycha mężczyznę do przystania do środowisk pragnących rewolucji – Cezary chce w ten sposób dokonać osobistej zemsty na szlachcie.
Motyw rewolucji
Rewolucję widzimy oczami młodego Baryki jeszcze, kiedy tam mieszka. Jest ona opisana jako zjawisko jednoznacznie negatywne, pozbawione jakiegokolwiek logicznego uzasadnienia, porządku czy celu. Żeromski opisuje bezmyślną i chaotyczną rzeź do jakiej dochodzi w imię budowania nowego porządku społecznego, a która tak naprawdę jest tylko wyładowaniem agresji nabudowanej przez lata małostkowych zatargów pomiędzy różnymi grupami etnicznymi. Rewolucja jest machiną śmierci i zbiera w Baku krwawe żniwo, korzystają na niej tylko ludzie podli, niewinni oraz ci, którzy nie chcą opowiedzieć się po stronie mordu – sami giną. Za rewolucją nie idzie żaden porządek społeczny, a jedynie jeszcze większy chaos oraz rzeki krwi spływające po ulicach miast, przez które przetoczyła się walka.
Motyw relacji z rodzicami i młodzieńczego buntu
Kolejny motyw związany z dorastaniem Cezarego Baryki. Dopóki chłopak wychowuje się w pełnej rodzinie, jest posłuszny, spokojny i rozwija się raczej harmonijnie. Kiedy jednak w rodzinie zaczyna brakować ojcowskiej ręki (Seweryn został powołany do wojska), Cezary coraz bardziej wymyka się spod kontroli zapracowanej i zmęczonej matki. Zaczyna wagarować, zamiast na lekcjach pojawia się na wiecach politycznych. Nie szanuje matki, która robi wszystko, by w czasach wojny i rewolucji walczyć o utrzymanie siebie i syna. Dopiero później młody Baryka dostrzega, jak wiele pracy i wysiłku musiało kosztować kobietę zwykłe zdobywanie pożywienia w tak trudnym czasie i jak bardzo tego nie dostrzegał. Zaczyna pomagać schorowanej matce, lecz kobieta niedługo umiera. Jakiś czas później Cezary odnajduje swojego ojca, wraz z którym wyruszają do Polski. Seweryn pragnie zaszczepić w chłopaku patriotyzm podsuwając mu utopijną wizję Polski, a Cezary bardzo chce w nią uwierzyć, chociaż okoliczności nie sprzyjają temu od początku, jednak jego zachowanie świadczy o głębokim szacunku, jakim darzył ojca.
Motyw różnych koncepcji na rozwój Polski
Jednym z głównych wątków Przedwiośnia jest przedstawienie ogromu różnorodnych (niejednokrotnie sprzecznych) koncepcji na rozwój Polski, tuż po odzyskaniu przez nią niepodległość. Do tego wątku nawiązuje zresztą sam tytuł – przedwiośnie jest bowiem w przyrodzie czasem pomiędzy srogą zimą (czas zaborów) a wiosną (w pełni niepodległe i politycznie ustabilizowane państwo polskie). Do najważniejszych koncepcji należą: koncepcja szklanych domów – utopijna wizja Seweryna Baryki; koncepcja powolnych przemian i reform społecznych (Szymon Gajowiec) oraz koncepcja rewolucji komunistycznej.
Motyw szlacheckiej idylli
W Przedwiośniu ukazany został również symbol „starego” świata, starej Polski – dworek szlachecki, czyli miejsce, w którym żyje się powoli, a czas przepływa mieszkańcom (szlachcie) na przyjemnościach i rozrywkach, które okupione są ciężką pracą służby i chłopstwa. Sceny rozgrywające się w dworku w Nawłoci mają szczególnie istotne znaczenie dla powieści, której akcja rozgrywa się w czasach największej nienawiści proletariatu do szlachty, arystokracji, klas uprzywilejowanych i ich majątkowego dobrobytu zbudowanego na uciemiężeniu klas pracujących.