Śmierć i przemijanie – to jedne z głównych motywów poruszanych przez Wisławę Szymborską, polską poetkę tworzącą w epoce współczesnej. Za swoją wybitną twórczość została w roku 1996 uhonorowana Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. Kot w pustym mieszkaniu to wiersz, który tematycznie nawiązuje do najważniejszych zagadnień opisywanych przez autorkę i docenionych przez kapitułę, powstały po śmierci jej partnera – opublikowany w piśmie Odra, a następnie w zbiorze Koniec i początek.
Spis treści
Kot w pustym mieszkaniu – analiza i środki stylistyczne
Kot w pustym mieszkaniu to reprezentatywny przykład twórczości Szymborskiej, w skondensowany sposób prezentujący tematykę, która ją poruszała, oraz jeden z jej najbardziej rozpoznawalnych na świecie utworów.
Jest to wiersz biały, zupełnie pozbawiony rymów. Występuje w nim pięć zwrotek o nieregularnym charakterze – zróżnicowana jest zarówno sylabizacja, jak i ilość wersów – nie mieści się więc w ramach żadnego określonego podgatunku. Dzieło wpisuje się w lirykę pośrednią, w której uczucia i przeżycia nie są wyrażane wprost. Podmiot liryczny pełni rolę obserwatora nie uczestniczącego w akcji, nie ujawnia on swojej obecności – wyłącznie relacjonuje zachowanie kota.
Mimo, że omawiany utwór jest wierszem, to jednak język oraz środki stylistyczne w nim zastosowane, są typowe bardziej dla prozy. Dzięki ograniczeniu środków artystycznego wyrazu oraz braku skomplikowanej leksyki, atmosfera jest powszednia, przypomina zwykłą codzienność. Pojawiają się epitety, które – choć jest ich stosunkowo niewiele – jeszcze bardziej uwypuklają powszechność opisywanych zdarzeń (zwykła pora, psute mieszkanie, obrażone łapy, puste mieszkanie). Dodatkowo, smutek po śmierci właściciela, tęsknotę i poczucie opuszczenia podkreśla wyliczenie (żadnych skoków pisków na początek). W wierszu widoczne są paralelizmy składniowe (Nic niby tu nie zmienione, a jednak pozamieniane, Niby nie przesunięte, a jednak porozsuwane), także w formie anafory, czyli fragmentu tekstu rozpoczynającego określone fragmenty utworu – tutaj wersy (Coś sie tu nie zaczyna w swojej zwykłej porze, Coś się tu nie odbywa jak powinno).
Choć warstwa stylistyczna jest ograniczona i minimalistyczna, to jednak zabieg ten bardzo dobrze oddaje nienamacalną pustkę po zmarłym, drobne zmiany w mieszkaniu, które choć niemal niezauważalne – zupełnie odmieniają rzeczywistość.
Kot w pustym mieszkaniu – interpretacja wiersza
Osoba mówiąca w wierszu pełni rolę narratora, który jako zewnętrzny obserwator relacjonuje zachowanie kota, czyli bohatera lirycznego, po śmierci jego właściciela. Jest tylko zwierzęciem, więc nie może zdawać sobie sprawy, w jakich okolicznościach odszedł jego pan, dlaczego nie ma go już w mieszkaniu, a jednak odczuwa zmianę swojego otoczenia i buntuje się przeciwko zaburzonej, pustej rzeczywistości. Nie jest do niej przyzwyczajony, więc odczuwa złość i wzburzenie, ma pretensje – jego postawa podlega personifikacji. Po powrocie planuje pokazać właścicielowi, jak bardzo jest obrażony z powodu jego zachowania, nie przywita go przy drzwiach jak zazwyczaj i nie będzie się z nim wesoło bawił.
Na utwór można patrzeć dwojako – kot może być traktowany dosłownie, być po prostu domowym zwierzęciem, związanym z człowiekiem, ale tez symbolem jakiejkolwiek osoby, która utraciła ukochanego partnera, przyjaciela czy członka rodziny i próbuje na nowo odnaleźć się w codzienności, która już nigdy nie będzie taka sama. Czasami najbardziej odczuwalny jest brak rzeczy trywialnych, które na ogół nie są przez nas dostrzegane – dla kota jest to inna ręka, która podaje mu jedzenie, dla człowieka może być to zwyczajna lampa, niegdyś rozpalona podczas czytania, a która obecnie już nie świeci.
Pod kątem filozoficznym wiersz dowodzi, że na nasze życie składa się właśnie szereg takich drobnych, banalnych, codziennych czynności – a niekoniecznie wielkich, historycznych osiągnięć – a ich brak tworzy niewyobrażalną pustkę, bezbrzeżną lukę w rzeczywistości. Dodatkowo, widoczny jest bunt przeciwko nieuniknionemu i nieodwracalnemu charakterowi śmierci. Kot planuje, w jaki sposób zemści się na właścicielu, który go opuścił i zostawił samego w mieszkaniu – ten jednak przecież już nigdy nie wróci. Zwierzę jednak nie godzi się z tym faktem i wypiera go, tak samo jak człowiek, który przeżywa pierwsze etapy żałoby, a także po prostu nie rozumie tego zjawiska, przemijanie jest dla kota zbyt abstrakcyjne.
Utwór porusza bardzo ważny i trudny temat, dotykający w pewnym momencie każdego wszystkich ludzi, wykorzystując ironię i stosunkowo swobodny sposób wypowiedzi. Nie daje jednak recepty na złagodzenie smutku i zapełnienie pustki – każdy ze stratą musi poradzić sobie samodzielnie, bez gwarancji, że otaczający go świat kiedykolwiek powróci do normy.
Podsumowanie
Nieskomplikowana forma utworu, ograniczenie środków stylistycznych oraz codzienna tematyka sprawiają, że wiersz jest zaskakująco poruszający. Odwoływanie się do tematyki śmierci bez patosu i wzniosłej atmosfery powoduje, że utwór wzrusza odbiorcę i pozwala mu się lepiej identyfikować z przekazem.