Oda do wąsów – interpretacja

„Oda do wąsów” to utwór oświeceniowego poety Franciszka Dionizego Kniaźnina (1750-1807), w którym sławi wąsy. Choć użyta została forma ody, utwór ma lekką, a nawet humorystyczną tematykę. Zawiera aluzje do staropolskiego wzorca męskości oraz do postaci historycznych. Wiersz powstał w 1779 roku i zdobył ogromną popularność. 

Oda do wąsów – analiza i środki stylistyczne 

Wiersz Franciszka Dionizego Kniaźnina to oda, czyli utwór, który z założenia jest wzniosły i ma charakter pochwalny. Gatunek literacki, jakim jest oda, ma swój początek w starożytnej Grecji. Jego nazwa bierze się od greckiego słowa „aide” oznaczającego pieśń bądź śpiew. Ponieważ oda niegdyś służyła do śpiewania, ma ona budowę stroficzną. „Oda do wąsów” ma siedem strof, które składają się z czterech wersów, które posiadają dziesięć sylab. Melodyjności nadają rymy, które mają układ przeplatany (krzyżowy). Utwór Kniaźnina łamie jednak konwencję ody, która jest gatunkiem wysokim, poprzez poruszenie trywialnego tematu, jakim są wąsy. Ody powstające w antyku i późniejszych epokach dotykały istotnych tematów. Przykładem może być  „Oda do młodości” Adama Mickiewicza bądź  „Oda do radości” Friedricha Schillera. 

„Oda do wąsów” ma cechy liryki inwokacyjnej, ponieważ otwiera ją apostrofa do tytułowych wąsów („Ozdo­bo twa­rzy, wąsy po­kręt­ne!”). Utwór zawiera też elementy charakterystyczne dla liryki bezpośredniej. Podmiot liryczny ujawnia się i mówi o sobie wprost („Ja zaś z oj­czy­stej chlub­ny po­sta­ci, żem jesz­cze Po­lak, po­krę­cę wąsa”). 

Oda jest utworem o podniosłym tonie, do czego przyczyniają się odpowiednie środki stylistyczne. Podniosłego charakteru dziełu nadaje inwersja, czyli szyk przestawny. Przykładowo zamiast napisać „Nice brzydzi się rycerską twarzą“, poeta wybrał formę „Ry­cer­ską twa­rzą Nice się brzy­dzi“. Wykorzystana została też przerzutnia, czyli przeniesienie części zdania do kolejnego wersu. Pojawia się anafora, która w tym przypadku jest powtórzeniem słowa „gdy“ na początku kolejnych zwrotek. Liczne są epitety takie jak: „wąsy pokrętne”, „ród zniewieściały”, „dziewczęta wstrętne”, „wzrok marsowy”, „wąs czarny”, „smutne odmiany”. Poeta zastosował metaforę („wzrok mar­so­wy serca­mi wła­dał” lub „Bo­żek mi­ło­ści na wą­sach sia­dał”). Obecna jest hiperbola, czyli wyolbrzymienie („Wszyst­kie go Po­lki wiel­bi­ły ra­zem”). Zauważyć można wyliczenie („wstyd mat­ki, oj­ców i bra­ci”). Ponieważ utwór powstał w XVIII wieku znaleźć w nim można słowa, które obecnie uznajemy za archaizmy. 

Oda do wąsów – interpretacja 

W warstwie dosłownej, którą sugeruje tytuł i pobieżna lektura tekstu, tematyką wiersza są wąsy. Podmiot liryczny wychwala wąsy i uznaje je za nieodłączny element wyglądu każdego prawdziwego mężczyzny. Nazywa je „ozdobą twarzy”, czyli są czymś, co podkreśla wrodzone walory człowieka. Podmiot zwraca uwagę na to, że pojawiła się moda na gładkie golenie twarzy, co świadczy o tym, że naród jest „zniewieściały”. Rezygnowanie mężczyzn z bujnych wąsów podmiot liryczny określa jako „smutne w narodzie odmiany”. Wąsy mają niezwykłe zalety estetyczne i podbijały serca kobiet („Za ten wąs czar­ny ży­cie bym dała.”). Jednak współczesne autorowi „dziew­czę­ta wstręt­ne” ich nie doceniają. 

W utworze wąsy nie oznaczają tylko zarostu, ale są też symbolem męstwa i tradycji. Choć pozornie połączenie tematu wąsów i wzniosłości gatunku ody może wydawać się niestosowne, to w rzeczywistości utwór dotyka właściwych odzie poważnych kwestii. Podmiot liryczny przytacza wybitnych Polaków, którzy zasłynęli jako waleczni i odważni mężczyźni, a ich twarze zdobiły wąsy. Pojawia się dowódca wojskowy Stefan Czarniecki, który walczył za Polaków w czasie potopu szwedzkiego i uważany jest za bohatera narodowego.

Wspomniany jest też inny słynny posiadacz wąsów – Jan III Sobieski. Król w bitwie pod Wiedniem rozgromił siły osmańskie i uchronił przed nimi Europę. Wspomniane rezygnowanie z zapuszczania wąsów odnosi się do odchodzenia od polskiej tradycji, która związana jest z walecznością. Można zauważyć też nawiązanie do zachodnich wzorców, które chętnie przyjmowali Polacy. Takie zjawisko zdecydowanie nie podoba się podmiotowi lirycznemu. Uważa on, że własne obyczaje są dużo bardziej cenne niż zagraniczne. 

W gruncie rzeczy wiersz jest krytyką współczesnych autorowi Polaków, którzy nie pielęgnowali dziedzictwa narodowego. Podmiot liryczny przejawia podstawę patriotyczną. Jest tradycjonalistą. Dobrze zna historię, a wybitni Polacy są bliscy jego sercu. Chciałby, aby współcześni mu ludzie także dokonywali chlubnych czynów. W utworze pojawia się rycerski wzorzec osobowy, który wiąże się z patriotyzmem, poświęceniem dla ojczyzny, odwagą i honorem. To według podmiotu lirycznego niezwykle ważne cechy. Niestety, nie zawsze Polacy przejawiali taką postawę. 

Autorem utworu jest Franciszek Dionizy Kniaźnin. To ważny poeta doby oświecenia. Wiadomo o nim, że sam chętnie ubierał się w tradycyjne, sarmackie stroje, był właścicielem długich włosów i zgodnie z wymową wiersza, sumiastych wąsów.