Wiersz „Pielgrzym” Adama Mickiewicza jest czternastym utworem w cyklu „Sonetów krymskich”. Bohater liryczny tęskni za ojczyzną, a topos homo viator przejawia się we wszystkich sonetach. Zachwyt nad pięknem przyrody Krymu łączy z refleksjami na temat życia, tworzenia i kultury chrześcijańskiej oraz orientalnej.
Geneza „Sonetów krymskich”
Cykl powstał pod wpływem podróży Mickiewicza z Odessy na Krym latem 1825 roku (okres rosyjski w twórczości wieszcza). Udał się tam ze względu na przymusową emigrację – był to wynik procesu przeciwko członkom Towarzystwa Filomatów (opisanych w „Dziadach” cz. III). Stało się to inspiracją do napisania utworów. W podróży towarzyszyła mu Karolina Sobańska. Na takie podróże zdecydowało się wielu romantyków – Goethe, Byron, Puszkin czy Schelling, a ich śladem polscy twórcy – Mickiewicz, Krasiński, Słowacki i Norwid.
Zetknięcie z dziką i nieprzebraną przyrodą, obyczajami orientu i nową dla Mickiewicza kulturą muzułmańską popchnęło go do ułożenia osiemnastu sonetów, w których oddawał lokalny koloryt i refleksje na temat poety wędrowca. Cykl zostały wydany w 1826 w Moskwie, pod tytułem „Sonety”. Poza omawianym cyklem, w skład wydania wchodziły sonety o tematyce miłosnej, nazywane Sonetami Odeskimi (22 sonety).
Orientalne elementy cyklu to między innymi leksyka (np. harem, mirza, Ajudah, Czatyrdah), religia (islam), obyczaje i ludzie Wschodu. Podmiot liryczny we wszystkich utworach jest wspólny, jest to natchniony poeta, wieszcz, pielgrzym (topos homo viator). Można utożsamiać go z Mickiewiczem, ze względu na przeżycia z wycieczki oraz zawarcie swoich poglądów i refleksji na temat życia (fr. porte-parole).
Sonet jako gatunek
Gatunek poetycki pochodzący ze średniowiecza o stałej i klarownej formie. Wszystkie sonety należą do liryki bezpośredniej. Składają się z czterech strof – dwie pierwsze, opisowe mają po 4 wersy, dwie ostatnie po 3 i one zawierają refleksje. Układ rymów w ramach konkretnego wersu zależy od typu sonetu. Wyróżnia się trzy wzorcowe formy: włoski, francuski i angielski. Najczęściej ich tematyka dotyka miłości i erotyki. Pisał je m.in. Petrarka („Sonety do Laury”), Szekspir, Daniel Naborowski, Mickiewicz, Staff, Kasprowicz czy Przerwa-Tetmajer.
Pielgrzym – analiza utworu
Omawiany sonet należy to typu włoskiego. Poeta w pierwszej i drugiej strofie użył rymów parzystych okalających (abba), trzecia ma formę cdd, a czwarta cdc.
Opis jest plastyczny, dzięki licznym środkom stylistycznym. Budują go głównie epitety, mające działać na wyobraźnię czytelnika („niebo jasne”, „piękne lice”, „szumiące lasy”, „rubinowe morwy”, „złote ananasy” itp.). Emocji nadają wykrzyknienia („niestety”, „Litwo!”) i pytania retoryczne (np. „depcząc świeże me ślady czyż o mnie pamięta?”), które mają skłonić odbiorcę do refleksji. Mickiewicz buduje nastrój przez onomatopeje („szumiące”, „wzdycham”). W apostrofie „Litwo!” zwraca się do ojczyzny, za którą tęskni. Występują też orientalizmy jak w innych utworach w cyklu. Używa m.in. słowa „Bajdary”, czyli dolina Krymu i „Salhir”, czyli rzeka wypływająca z Czatyrdahu.
Pielgrzym – interpretacja sonetu
Sonet opowiada o wędrowcu na szczycie góry (prawdopodobnie Czatyrdahu, ponieważ wspomina w drugiej strofie Salhir, rzekę wypływającą z wnętrza tego szczytu). W romantyzmie góra jest miejscem styku nieba i ziemi, sferą sacrum i profanum. Tytuł również dodatkowo przywołuje skojarzenia z mistycyzmem. Pielgrzym to osoba, która zmierza do punktu religijnego. Podczas swojej podróży najczęściej miała przemyśleć swoją egzystencję i sprawdzenie swoich sił. W przypadku romantycznego poety tułaczka nie była dobrowolna, ponieważ musieli emigrować z Polski ze względu na sytuację w zaborach.
