Rewolucja to dość skomplikowane pojęcia, dlatego też nie należy do najpopularniejszych motywów literackich. Nie znaczy to jednak, że ten temat w literaturze poruszany nie był w ogóle. Wręcz przeciwnie. Najsłynniejszą rewolucją współczesnego świata była rewolucja październikowa, która miała miejsce w 1917 roku w carskiej Rosji. Jej znaczenie polityczne i społeczne poniosło się echem nie tylko po całej Europie, lecz także po całym świecie i w niektórych jego zakątkach jest wyraźnie słyszalne do dzisiaj.
Spis treści
Motyw rewolucji w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego
Głównym bohaterem Przedwiośnia Stefana Żeromskiego jest młody chłopak, który nazywa się Cezary Baryka. Jest on dzieckiem pary Polaków, która wyemigrowała do Baku. Tam rodzi się i wychowuje mały Czarek. W pewnym momencie jego życie zaczyna się komplikować. Ojciec wyrusza na front I wojny światowej, a po kilkunastu miesiącach do Baku dociera chaos rewolucji bolszewickiej, w której ideały Cezary wierzył, a przynajmniej tak mu się wydawało. Kiedy jednak widzi ogrom przemocy, niesprawiedliwości i bólu, jaki niesie ze sobą rewolucja i kiedy w ich wyniku traci matkę, przestaje w nią wierzyć.
To zwątpienie zawiezie ze sobą aż do Polski, świeżo wyzwolonej po zaborach. Tam zapały rewolucyjne wciąż będą wielkie, lecz Cezary nie będzie już mógł ich podzielać z czystym sumieniem. Stanie w opozycji do tych, który w bolszewizmie widzą wyłącznie sprawiedliwość dziejową i koniec wyzysku klasy robotniczej. Cezaremu nie podoba się dotychczasowy kształt świata, lecz po swoich doświadczeniach w Baku wiedział, że rewolucja nie jest dobrą drogą do zmian na lepsze.
Ostatecznie bierze on udział w symbolicznym marszu komunistów na Belweder w Warszawie, lecz w symboliczny sposób opuszcza trzon marszu i idzie z boku. Jest to symbol tego, że dostrzega potrzebę dogłębnych zmian i reform społecznych, ale nie wyraża zgody na robienie tego drogą proponowaną przez komunistów i bolszewików polskich. Żeromski spotykał się z zarzutami popularyzowania rewolucji, co było błędną interpretacją faktu, że w Przedwiośniu bardzo dużo miejsca poświęcono jej ideologicznym podstawom.
Motyw rewolucji w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego
Rewolucja jest jednym z wątków najsłynniejszego dzieła jednego z polskich wieszczów narodowych, Zygmunta Krasińskiego. Głównym bohaterem Nie-Boskiej komedii jest hrabia Henryk, arystokrata, rozedrgany emocjonalnie mężczyzna, który pragnął być wielkim poetą, czym unieszczęśliwił swoją rodzinę. By w dojrzałym wieku odpokutować swoje winy, staje na czele arystokracji, która jest zagrożona przez nadchodzącą rewolucję. Otóż „niższe” klasy zbuntowały się przeciw odwiecznemu wyzyskowi przez szlachtę i najbogatszych jej przedstawicieli, przeciwko niesprawiedliwościom i upokorzeniom, które musiały znosić. Postanowiły siłą dochodzić swoich praw.
Hrabia Henryk spotyka się z przywódcą swoich wrogów, Pankracym i dochodzi do wymiany opinii na temat tego czym w ogóle jest rewolucja. Pankracy zdaje sobie sprawę, że jego wysokie ideały nie są rozumiane przez tłuszczę pragnącą krwi i szybkiego zysku. Mimo to używa tej masy do osiągnięcia swoich celów. Henryk utrzymuje, żę arystokracja jest elitą narodu, która ma dawać mu przykład oraz chronić w trudnych momentach, jednak sam przyznaje, że przywileje rozleniwiły szlachtę. Arystokracja w końcu przegrywa, lecz Pankracy zaraz po ostatecznie zwycięskiej bitwie pada trupem pod wpływem wizji Chrystusa, co uświadamia czytelnikowi, że w przypadku rewolucji nie ma jednoznacznego zwycięzcy, natomiast wszyscy są równie stratni.
Motyw rewolucji w Szewcach Stanisława Ignacego Witkiewicza
Stanisław Ignacy Witkiewicz był twórcą, w którego dziełach rewolucja pełniła bardzo ważną rolę. Był on świadkiem rewolucji październikowej w Rosji, więc doskonale wiedział, czym grozi dopuszczenie do takiej tragedii. Przez wiele lat umieszczał w swoich awangardowych dramatach różnego rodzaju wizje, które miały za zadanie uświadomić czytelnikom i odbiorcom, że rewolucja jest jednym z najniższych zachowań zbiorowych, jakich może dopuścić się ludzkość i że czyn taki jest przekroczeniem granicy braku człowieczeństwa, zza której nie ma już powrotu.
Jednym z takich dramatów są Szewcy, w której Witkacy nie tylko ukazał swój wielki talent literacki, lecz także ukazał, że rewolucja, choć wyrasta ze szlachetnych pobudek przywrócenia sprawiedliwości, zwykle jedyne do czego prowadzi to rozlew krwi, cierpienie i zmiana ekipy rządzącej, która bardzo szybko staje się taka sama, jak ta, z którą rewolucja chciała walczyć. Rewolucja jest więc zupełnie bezsensowną wojną domową która jest skazana na porażkę, jeśli chodzi o osiągnięcie założonych celów. Jedyne, co po sobie pozostawia to pokoleniowe traumy, zniszczenie oraz chaos.
Motyw rewolucji w innych dziełach
- Tango Sławomir Mrożka – tematem dzieła jest rewolucja obyczajowo-społeczna, której dokonało pokolenie rodziców głównego bohatera. Zostali oni jednak ofiarami własnego sukcesu, ponieważ w miejsce starych, zburzonych przez siebie norm i konwenansów, nie zaproponowali niczego innego. To doprowadziło do rozkładu ich własnej rodziny i do śmierci syna oraz przejęcia władzy przez prostaka i brutala, Edka.
- Doktor Żywago Borysa Pasternaka – wielka rosyjska powieść, zrodzona niemal w samym sercu ojczyzny rewolucji. Pokazuje, jak paradoksalnym zjawiskiem jest rewolucja, która ma za zadanie walczyć o dobro jednostki, ale w czasie tej walki jednostką pogardza i nie szanuje jej. Człowiek inteligentny, refleksyjny i rozumujący, zginie lub zostanie upokorzony i pożarty przez przemocowy mechanizm rewolucyjny.