W większości kultur na świeci postać matki ma szczególną pozycję w społeczeństwie. To ona daje życie potomstwu i najczęściej opiekuje się w nim w pierwszym okresie po narodzinach. Matka kojarzy nam się właśnie z opiekunką, nie przez przypadek mówi się „matka Ziemia”, to określenie dotyczy również ojczyzny. Matki kojarzą się w dobrocią, czułością, wyrozumiałością i miłością bez względu na wszystko. Skojarzenia te odnalazły swoje miejsce nie tylko w literaturze i sztuce światowej, lecz także w wielu religiach, spośród których kilka przetrwało do dziś, a w których kobiety dają życie bogom. Motyw matki jest jednym z najczęściej pojawiających się motywów literackich.
Spis treści
Motyw matki w Piśmie Świętym Nowego Testamentu
Najsłynniejszą matką w naszym kręgu kulturowym jest oczywiście Matka Boska – Maryja, matka Jezusa Chrystusa, centralnej postaci chrześcijaństwa. Jest to postać archetypiczna, to znaczy taka, która zawiera w sobie wszystkie najbardziej stereotypowe cechy matki idealnej. To właśnie na Maryi w dużej większości wzorowane były późniejsze wizerunki matek w literaturze.
Maryja była przede wszystkim w całości oddana swojemu dziecku i była w stanie poświęcić się sama, byle tylko ułatwić mu żywot. Z drugiej strony jednak zachowywała wobec Jezusa ogromny szacunek, ponieważ wiedziała, że jest on Synem Bożym, o czym świadczyła choćby sytuacja w Kanie Galilejskiej, kiedy to prosiła syna, by pomógł nowożeńcom, choć widziała, że sam tego nie chciał. Kochała go tak bardzo, że towarzyszyła mu do ostatniej chwili, gdy konał przybity do krzyża, a potem uczestniczyła w zdjęciu jego ciała z krzyża i pochowaniu go.
Maryja uważana jest za istotę szczególnie ważną, jako że przyczyniła się do pojawienia się Boga na ziemi. W Piśmie Świętym została przez to wyróżniona poprzez wzięcie jej do nieba bez konieczności doświadczenia fizycznej śmierci.
Motyw matki w Tangu Sławomira Mrożka
Ciekawą dyskusją z tradycyjnym pojmowaniem roli matki, jej statusu i roli w życiu człowieka, rodziny i społeczeństwa jest postać Eleonory z Tanga Sławomira Mrożka. Kobieta jak najbardziej kocha swojego syna Artura, lecz wychowuje go w bardzo awangardowy sposób, wraz z ojcem, Stomilem.
Eleonora w młodości należała do pokolenia, które starało się przełamać zastygłe schematy i konwencje obyczajowe i społeczne. Młodzieńczy bunt pozostał jej jednak po latach, gdy rewolucja się już teoretycznie dokonała. Eleonora pragnęła dla swojego syna losu, który stał się jej udziałem. Proponowała by zarzucił studia medyczne i stał się artystą. Pragnęła, aby podążał śladem rodziców, zupełnie nie zwracając uwagi na jego potrzeby, granice i pragnienia.
Kiedy Artur zostaje zabity, nie widać po niej specjalnej rozpaczy, co również dowodzi tego, jak bardzo wypaczone było jej macierzyństwo. Tego rodzaju polemizowanie w utartymi w literaturze i kulturze modelami to zresztą znak charakterystyczny sztuki współczesnej.
Motyw matki w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego
Ten wybitny dramat polskiego wieszcza przynosi jeszcze jedną bardzo stereotypową postać matki. Maria, żona Henryka i matka Orcia jest absolutnie oddana swojej rodzinie. Szaleńczo zakochana w mężu, odczuwa wielkie szczęście, gdy na świat przychodzi ich potomek. Szybko okazuje się jednak, że Henryk nie nadaje się do roli głowy rodziny i opuszcza ją w pogoni za poetyckim widmem.
Maria popada w obłęd z rozpaczy. Całą winę oczywiście bierze na siebie, czuje się nie wystarczająca. W czasie chrztu małego Orcia błaga Boga, by zesłał na niego dar poezji, ponieważ to jedyne wyjście, jakie widzi, by zaskarbić dziecku zainteresowanie i miłość jego ojca. Nie wie oczywiście, że w ten sposób ściągnie na syna przekleństwo. Jest już wówczas wpół obłąkana. Tego samego dnia spod kościoła zostaje zabrana do szpitala dla obłąkanych, gdzie jeszcze doczekuje odwiedzin skruszonego Henryka, ale jest już w bardzo złym stanie i umiera.
Maria to bardzo przykry i przerysowany przykład tego, do czego może doprowadzić zapatrzenie w jeden konkretny model macierzyństwa. Oczywiście spotkało ją wiele trudności, które miały prawo odcisnąć głęboki ślad na delikatnej strukturze psychicznej dziewczyny. Jej rodzina mogła jednak przetrwać, nawet gdyby Henryk nie zdecydował się powrócić, choćby dlatego że oboje poruszali się w kręgach arystokratycznych i mały Orcio nie musiałby się bać o przyszłość.
Motyw matki w innych dziełach
- Balladyna Juliusza Słowackiego – matka głównej bohaterki starała się zapewnić swoim córkom jak najbardziej godziwy byt, chociaż nie było jej łatwo. Żyła w ubogiej wiejskiej chacie, bardzo dużo pracowała i była przemęczona, jedyną pociechę mając w córce Alinie.
- Dziady cz. III Adama Mickiewicza – motyw matki jest obecny w postaci Pani Rollison, matki niesłusznie uwięzionego studenta. Nie ustaje ona ani na chwilę w walce o uwolnienie syna. Codziennie odwiedza senatora, by wstawiać się za synem. Jest pewna jego niewinności, pozwala się upokarzać i traktować lekceważąco, byle tylko mieć nadzieję, że jej dziecku będzie przez to choć trochę lżej.
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – Jadwiga Barykowa jest matką głównego bohatera. Gdy jej mąż wyrusza na wojnę, a w Baku wybucha rewolucja, ciężar utrzymania domu oraz wychowania dorastającego syna spoczywa na jej barkach. Kobieta jednak robi wszystko co może, podejmuje się ciężkich prac i wyprzedaje majątek, byle tylko ochronić dziecko. Początkowo Cezary tego nie docenia, potem jednak pomaga matce. Kobieta niestety umiera w rewolucyjnej zawierusze, choć później wielokrotnie zdaje się czuwać nad losem syna z zaświatów.