Utopia to w uproszczeniu stan idealny jakiegoś miejsca, państwa czy świata. Jest to wizja wyłącznie filozoficzna, ponieważ zawiera w sobie wiele abstrakcji, co czyni ją niemożliwą do wprowadzenia w realnym świecie. Jako konstrukt myślowy jednak może nam uświadomić wiele rzeczy, np. co jest dla nas istotne w miejscu, w którym żyjemy, albo, co chcielibyśmy w nim wprowadzić, a czego się pozbyć. Nie tylko filozofowie, lecz także pisarze różnych epok używali utopii do różnych celów artystycznych. Powstało nawet pojęcie „antyutopii”, czyli przestrzeni symbolizującej wszystko, co tylko najgorszego jesteśmy sobie w stanie wyobrazić. Sama utopia jest jednak ciekawym motywem do rozpatrywania nie tylko w kontekście filozoficznym czy literackim, lecz także na przykład w kontekście religijnym i duchowym.
Spis treści
Motyw utopii w Piśmie Świętym Starego Testamentu – Księga Rodzaju
Na pewno źródeł utopii należy doszukiwać się w pismach religijnych, ponieważ to one jako pierwsze próbowały zawładnąć wyobraźnią i duchem swoich odbiorców, pokazując im miejsca idealne. Miejsca te miały być nagrodą za ich sprawiedliwe i dobre życie na ziemi.
Archetypem takiego miejsca był oczywiście biblijny Eden, rajski ogród, w którym Bóg zdecydował się umieścić pierwszych stworzonych przez siebie ludzi. Eden stał się jednocześnie symbolem raju utraconego, ponieważ Adam i Ewa złamali jedyny dany im przez Boga zakaz, przez co zostali z raju wygnani na zawsze, a ich potomstwo zostało obarczone dziedzicznym grzechem pierworodnym.
Bóg jednak stworzył ludziom furtkę i sprawił, że po śmierci byli oni w stanie wrócić do raju, jeśli tylko wykazywali się odpowiednimi przymiotami duchowymi za życia. Niebo było takim miejscem, w którym wszystko było doskonałe, poprzez bycie w bezpośrednim pobliżu samego Pana Boga. Niebo jako abstrakcyjna kraina, której istnienia nie da się potwierdzić, ani mu zaprzeczyć, może być uznana za swego rodzaju specyficzną starożytną utopię.
Motyw utopii w Nowym wspaniałym świecie Aldousa Huxleya
Powieść opowiadająca o świecie, w którym cała ludzkość opływa w dostatek i szczęście. Postęp technologiczny umożliwił naukowcom uruchomienie programu, który przy pomocy skomplikowanej inżynierii społecznej był w stanie uszczęśliwić każdego człowieka i usunąć z jego życia niepotrzebne troski i traumy. W tym świecie wszystko było idealne, ludzkie szczęście kontrolowane było za pomocą leków, tak samo jak fizjologia czy psychika człowieka. Każdy miał wszystkiego pod dostatkiem. Dobra były tak dystrybuowane, by człowiek nie zdołał nawet pomyśleć o tym, że czegoś może mu jeszcze w ogóle w życiu brakować.
Szybko okazuje się, że ten rodzaj szczęścia mało ma jednak wspólnego z wolnością. Ludzie są niejako zmuszani do bycia szczęśliwymi, co już samo w sobie paradoksalnie szczęściu przeczy. W świecie Huxley’a panuje idealny porządek i ład, nie ma miejsca na błędy czy chaos, jednak jednocześnie wyeliminowano z niego wszelką spontaniczność, pomysłowość, kreatywność.
Ludzie w tak rozumianej utopii stają się niewolnikami sztucznie wykreowanego szczęścia, które nie ma nic wspólnego z radością życia i z satysfakcją z własnych osiągnięć i dokonań. Radość przestaje być radością w momencie, kiedy staje się oczywista i gdy likwiduje się wszelkie jej kontrasty.
Motyw utopii w Mitologii greckiej
W mitach greckich mamy do czynienia ze specyficzną wizją utopii. Siedziba bogów – Olimp – jest miejscem, które w chrześcijaństwie można by – przy dużej dozie wyobraźni – utożsamiać z niebem.
Jednak bogowie greccy mają w sobie bardzo dużo ludzkich cech. Są kłótliwi, targają nimi emocje, gniewają się, wpadają we wściekłość lub w ekstazę. To pokazuje, że nawet miejsce absolutnie wyjątkowe, położone w innym wymiarze, jest skazane na posiadanie niedociągnięć i błędów, jeśli miałoby być zamieszkiwane przez istoty żywe, obdarzone inteligencją i emocjonalnością.
Trudno uznać Olimp za miejsce idealne, chociaż siedziba bogów za takie powinno właśnie uchodzić. Warto zwrócić uwagę, że Olimp był miejscem mającym swoje fizyczne, geograficzne położenie na ZiIemi – góra Olimp istnieje naprawdę. Trudno się wiec nie zastanawiać nad tym, czy nieidealność greckiej utopii nie wynikała ze zbyt bliskiego jej położenia względem człowieka.
Motyw utopii w innych utworach
- Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – ojciec głównego bohatera, Seweryn Baryka, po powrocie z frontu namawia syna do wyruszenia w podróż do Polski, która właśnie odzyskała niepodległość. Młody Czarek nie jest do tego pomysłu przekonany, lecz ojciec przedstawia mu ojczysty kraj jako utopię – nowoczesne i silne gospodarczo państwo, którego symbolem są tzw. „szklane domy”, czyli reforma, która pozwoliła każdemu obywatelowi posiadać piękny, tani i funkcjonalny dom, który był oznaką nowoczesności. Cezary Baryka uwierzył, jednak gdy przekroczył granicę Polski, kazało się, że ojczyźnie jego ojca daleko jest do wizerunku, który on sam stworzył.
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – Soplicowo, czyli gniazdo rodzinne głównych bohaterów, nosi wiele znamion utopii; ludzie żyją tam w sposób swobodny i spokojny, szanują naturę, która pozwala im nie tylko żyć, lecz także uzyskiwać harmonię wewnętrzną. Panuje tam idealna równowaga pomiędzy tym, co ludzie, naturalne i boskie. Soplicowo wydaje się być odgrodzone od wielkich zawieruch historycznych świata i dziejów.
- Państwo Platona – filozoficzne dzieło jednego z prekursorów starożytnej filozofii. W dziele tym Platon wymyślił państwo idealne, pozbawione problemów, w którym wszystko byłoby tak zaplanowane, by uniknąć jakichkolwiek nieszczęść i trosk.