Słowo „arkadia” w sztuce oznacza miejsce, przestrzeń, krainę idealną, gdzie nie istnieją troski, a wszystko jest tak, jak być powinno. Motywy arkadyjskie pojawiają się w sztuce od początku jej samej, co świadczy wyłącznie o tym, że człowiek od zawsze marzył o raju i krainie wiecznej szczęśliwości. Wizerunek arkadii zmieniał się na przestrzeni epok i wieków, wraz ze zmieniającymi się trendami artystycznymi, lecz nie na tyle, by nie dało się go rozpoznać. Najsłynniejsze jej wyobrażenia są obrazami z życia pasterskiego, które przedstawiają prostą człowieczą radość z życia toczonego w zgodzie z naturą, w spokoju bez niepotrzebnego martwienia się wielkim światem, jego pędem, hałasem i tłumem. Motyw arkadyjski najbardziej kojarzony jest oczywiście z malarstwem, jednak również w literaturze można odnaleźć dużo symbolicznych przestrzeni, noszących bardzo podobne cechy i posiadających takie właśnie właściwości.
Spis treści
Motyw arkadii w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza
Mickiewiczowskie Soplicowo, czyli kolebka rodu najsłynniejszej rodziny w literaturze polskiej, zostało skonstruowane właśnie na wzór arkadyjski. W Soplicowie wszystko jest niemal jak w marzeniu. Okazały i piękny dom stoi pośrodku żyznych pól, które każdego roku rodzą obfite zboża i lasów, zamieszkanych przez dziką zwierzynę.
Dom jest kolebką polskości, nie tylko pod względem pamiątek patriotycznych zdobiących jego ściany, lecz także ze względu na reprezentację najpiękniejszych polskich cnót, jeśli chodzi o jej mieszkańców – uczciwość, gościnność, szlachetność i wiarę. Mieszkańcy Soplicowa żyją w zgodzie z rytmem natury, niespiesznie, w dostatku i radości codziennego bytowania.
Oczywiście fabuła Pana Tadeusza przynosi pewne zachwiania owej sielskości, lecz sama przestrzeń Soplicowa jest bezpiecznym schronieniem, rodzinnym gniazdem, w którym możliwe jest życie spokojne, pozbawione trosk, wypełnione szacunkiem do drugiego człowieka i miłością. Soplicowie – jak przystało na polską szlachtę – czas spędzają na ucztach, spacerach, polowaniach, grzybobraniu, rozmowach i wycieczkach. W tej rzeczywistości nie ma miejsca na problemy i troski, to istna arkadia.
Motyw arkadii w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego
Motyw arkadii w powieści Stefana Żeromskiego pojawia się, gdy główny jej bohater trafia do dworku szlacheckiego w Nawłoci. Cezary Baryka poznaje świat dogasającej szlachty i ma okazję doświadczyć tego, co do tej pory znał jedynie z opowieści.
Rzeczywiście Nawłoć na pierwszy rzut oka wydaje się arkadią, majątek zamieszkuje szlachta, która mimo zmieniającego się świata dookoła, kontynuuje styl życia swoich przodków sprzed dziesiątek, a nawet setek lat. Wolą żyć na uboczu świata, odseparowani od wszelkich niebezpieczeństw i niepokojów, jakimi na początku XX wieku targana była Polska. Nie obchodzi ich nic oprócz ich własnego dobrobytu. Szybko jednak okazuje się, że ich dobrobyt okupiony jest wyzyskiem i krzywdą pracujących na ich rzecz chłopów, co rujnuje cały pogląd Baryki na temat szlachty.
Motyw arkadii w Sklepach cynamonowych Brunona Schulza
Arkadią może być nie tylko miejsce, lecz także czas spędzony w pewnej konkretnej przestrzeni. Może to być na przykład czas dzieciństwa. Tak właśnie stało się w przypadku Brunona Schulza i jego Sklepów cynamonowych, w których opisał czas dzieciństwa spędzonego w Drohobyczu.
Ze względu na specyficzny dziecięcy filtr, jaki bardzo często narzucają nam nasze wspomnienia, wspomnienia Schulza nabierają cech realizmu magicznego. Drohobycz jest przestrzenią fascynującą, ale również nieco przerażającą. Skrywa w sobie mroczne sekrety, lecz jest również niewyczerpaną skarbnicą odkryć i przygód. Główny bohater często gubi się w jego uliczkach, a takie eskapady uruchamiają jego dziecięcą wyobraźnię.
W Drohobyczu znajduje się również jego dom rodzinny, w którym może czuć się bezpiecznie i gdzie również się rozwija i poznaje zawiłości tego świata, choćby w postaci niezrównoważonego psychicznie ojca, którego choroba jednak również nabiera fascynujących i magicznych barw. Drohobycz w Sklepach cynamonowych na pewno daleki jest od realizmu, jednak posiada cechy arkadyjskie ze względu na to, że jego opis stylizowany był na dokonany przez dziecko.
Motyw arkadii w innych utworach
- Pismo Święte Starego Testamentu – pierwsza i najważniejsza w naszym kręgu kulturowym wizja arkadii to oczywiście mityczny Eden, czyli pierwotna kraina wiecznej szczęśliwości, w której Bóg umieścił pierwszych ludzi – Adama i Ewę, i z którego musiał ich wygnać po popełnieniu przez nich pierwszego grzechu.
- Chłopi Władysława Stanisława Reymonta – jako arkadia przedstawiona jest tutaj wieś jako tako, nawet nie konkretnie Lipce. Wieś to przestrzeń, w której człowiek może czuć się szczęśliwy. Jeśli pracuje odpowiednio ciężko i uczciwie, ziemia odwdzięczy mu się rodząc bogato i obdarzając go nie tylko zasobami potrzebnymi do przeżycia, lecz także bogactwem i szacunkiem innych ludzi. Uczciwa praca, wiara w Boga i miłość do ziemi – te czynniku definiują właściwie to, czy człowiek godny jest doświadczyć wszystkiego co wiejska arkadia ma do zaoferowania.
- Boska komedia Dantego – średniowieczny pisarz w swoim poemacie opisał rzeczy ostateczne, jakie czekać mają człowieka po śmierci, Piekło, Czyściec i Niebo. Właśnie to ostatnie jest opisane jako kraina wiecznego szczęścia, które wynikać by miało z przebywania przez wieczność w bezpośredniej obecności samego Pana Boga. Jak wiadomo dla wyznawcy chrześcijaństwa nie ma większego zaszczytu i przyjemności, więc Niebo u Dantego ma charakter największej z możliwych do osiągnięcia arkadii.