Istnienie, obecność oraz działanie Boga, a także jego wpływ na kształt i funkcjonowanie świata, budzą w umyśle ludzkim najróżniejsze refleksje i idee, odkąd tylko jako rodzaj ludzki zaczęliśmy zastanawiać się nad tym, czy istnieje coś poza światem doczesnym. Na przestrzeni tysięcy lat nasze relacje z absolutem ewoluowały i przybierały najróżniejsze formy. To, czego byliśmy pewni, traciło aktualność, religie stawały się mitologiami, pojawiali się samozwańczy prorocy, sekty – wszystko to zmieniało nasz ogląd Boga. Swoje dorzucała również filozofia i literatura, która podążała za ludzkimi myślami w tej sferze, dzięki czemu bardzo duża jej część świadczy o tym, czym był dla człowieka Bóg w dawniejszych czasach i epokach.
Spis treści
Motyw Boga w Biblii
W naszym kręgu kulturowym najważniejszym źródłem wiedzy o Bogu chrześcijańskim jest oczywiście Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Te dwie Księgi stanowią fundament dwóch największych religii świata – judaizmu i chrześcijaństwa. Obie poświęcone są Bogu, chociaż przedstawiają go na różne sposoby.
Bóg w Starym Testamencie jest bardzo surowym Stwórcą i egzekutorem ustalonych przez siebie praw. Niejednokrotnie dopuszcza się czynów, które dzisiaj uznalibyśmy za niedopuszczalne – nie cofa się nawet przed spaleniem Sodomy i Gomory, gdy uznaje te dwa miasta za grzeszne, lub przed unicestwieniem niemal całej ludzkości w czasie potopu. Bardzo dużo motywów boskich, które funkcjonują do dziś w literaturze, kulturze, a nawet w języku,pochodzi właśnie ze Starego Testamentu.
Inny jest Bóg w Nowym Testamencie, przedstawiany przez swojego syna, Jezusa Chrystusa, na ziemi. Opisywany jest jako miłosierny ojciec, który nade wszystko kocha ludzi jak własne dzieci, cierpi z powodu ich cierpienia i grzechu, a zakazy i nakazy jakie im daje są tylko wskazówkami, które mają ułatwić im życie i ułatwić drogę do niego. Jest to wizja niespójna z Bogiem starotestamentowym, chociaż nie ulega wątpliwości, że opiera się na tym samym fundamencie historyczno-filozoficznym.
Motyw Boga w Legendzie o świętym Aleksym
Średniowiecze podporządkowywało wszystkie aspekty życia prywatnego, jaki społecznego właśnie Bogu. Triumfowała religia chrześcijańska, w Europie prowadzone były wyprawy krzyżowe, Kościół roztaczał przez prymitywnymi społeczeństwami miast i wsi wizję piekielnego potępienia i niebiańskiego raju. Miało to swoje przełożenie nie tylko na to, jakie autorytety się wówczas wykształcały, lecz także na to, jak wyglądała literatura. Bardzo popularnymi utworami były „żywoty świętych”, czyli utwory biograficzne, które opisywały biografie ludzi przez Kościół uznawanych za świętych.
Dobrym przykładem jest Legenda o świętym Aleksym, która opowiada o włoskim arystokracie, który w bardzo młodym wieku zrezygnował z bogactw, szczęścia materialnego oraz małżeństwa z piękną dziewczyną, by oddać się Bogu. Wiódł przez całe dekady pustelniczy tryb życia, był żebrakiem i poświęcał się modlitwie i kontemplacji. Taka ofiara poskutkowała tym, że w momencie jego śmierci w całym mieście wydarzały się niesamowite znaki. Został rozpoznany i uznany za świętego, a jego sława przetrwała na wieki.
Bóg jest więc tutaj przedstawiany jako dobro absolutne, do którego należy dążyć, i któremu należy poświęcić całe swoje życie bez reszty. Jest to trudne, bo za życia nie widzimy zbyt wielu znaków obecności bożej,jednak nagrodą za takie zaufanie i poświęcenie jest wieczne życie w niebie u jego boku. Średniowieczna sztuka wywyższała wszelkiego rodzaju pustelników i eremitów właśnie ze względu na ich zdolność do odrzucenia dóbr materialnych i poświęcenia się Bogu za życia.
Motyw Boga w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza
Bóg pełni ważną rolę w romantyzmie, zwłaszcza polskim, ponieważ literatura tej epoki w naszym kraju poruszała również tematy niesprawiedliwości i cierpienia, jakiego doznawali Polacy przez zabory. Główny bohater dramatu, Konrad, jest szalenie utalentowanym i wrażliwym poetą, który cierpienie narodu odczuwa jako własne. W czasie uwięzienia doznaje różnych wizji i natchnień, w czasie których śpiewa, wieszczy i mówi wierszem.
W trakcie Wielkiej Improwizacji mierzy się z Bogiem. Zarzuca mu niesprawiedliwość oraz brak zainteresowania ludzkimi sprawami, ludzkim cierpieniem. Wręcz żąda od niego otrzymania „rządu dusz”, przy pomocy którego mógłby poprowadzić Polaków, a także inne narody ku sprawiedliwości. Bóg jest tutaj przedstawiony jako beznamiętny demiurg, który stworzył ludzkość właściwie dla własnego kaprysu i nie interesuje go los ludzi, to, czy są szczęśliwi i czy żyją według przykazań. Brak ingerencji w ziemską niesprawiedliwość miałby tutaj świadczyć o braku uwagi ze strony Boga, a nawet o tym, że nie jest on do końca wszechwładny. Wizja Konrada umniejsza więc powagi Boga i jego majestatu.
Motyw Boga w innych utworach
- Nie-Boska Komedia Zygmunta Krasińskiego – Bóg jest przedstawiony jako absolutny władca całego świata, którego planom nie są w stanie sprzeciwić się nawet największe zrywy militarne i rewolucje dokonane przez człowieka.
- Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – Bóg jest przedstawiony jako ktoś, z kim można się ścigać o życie ludzkie. Słowa te padają z ust kardiochirurga Marka Edelmana, który mówił, że ratowanie ludzi traktuje właśnie jako taki wyścig. Z Bogiem można więc konkurować.
- Dżuma Alberta Camusa – Camus zarysował świat zupełnie pozbawiony Boga. W Dżumie co prawda występują nawet duchowni i religia, ale nie ma w tej powieści żadnych widomych znaków na to, że poza naszym istnieniem, jest gdzieś jeszcze jakiś inny wymiar życia duchowego.