Heroizm, męstwo, bohaterstwo, odwaga – cechy te od początków piśmienniczej historii ludzkości stanowią jeden z najważniejszych i najczęstszych motywów w literaturze. W różnych czasach przypisywano im różną rangę, nieraz wychwalano i gloryfikowano, w innych epokach odchodziły one na drugi plan. Nieraz przymioty te charakteryzowały największych bohaterów, w innych czasach uważano je za przesadnie egzaltowane. Nie zmienia to faktu, że spojrzenie na heroizm i jego stosowanie w życiu, zmienia się do dziś. Sprawdźmy, jak zmieniało się ono w literaturze różnych epok!
Spis treści
Starożytność – Antygona Sofoklesa
Antyk, choćby z racji przywiązania do mitologii, pełen był kultu odwagi oraz nieustraszonych herosów, dokonujących czynów nieosiągalnych dla zwykłych ludzi. Jednak jednym z najstarszych przykładów postawy heroicznej w literaturze pięknej może być tytułowa bohaterka jednego z najsłynniejszych dramatów Sofoklesa – Antygona. Dziewczyna, która potrafiła postawić się całemu systemowi państwowemu, społeczeństwu, rodzinie i władzy, by godnie pogrzebać brata niesłusznie pozbawionego honorów, które mu się należały. Nie był to typowy dla epoki heroizm wyrażany w odwadze na polu walki, lecz przykład odwagi społecznej. Nowatorskie było również to, że to kobieta, a nie mężczyzna okazała się najbardziej heroiczną i szlachetną postacią tej historii.
Średniowiecze – Pieśń o Rolandzie
Średniowieczny epos o najlepszym rycerzu francuskiego króla, Karola Wielkiego i jego niezmordowanym walkom z Saracenami. Roland bez wahania rzucił się do walki w obronie ojczyzny, którą przez długi czas wygrywał, mimo dysponowania mniejszymi od wroga siłami. W wyniku zdrady, szala zwycięstwa przechyliła się na stronę Saracenów. a wojska dzielnego dowódcy zostały rozgromione. Roland mógł wcześniej wezwać posiłki, lecz wolał zginąć na polu walki niż zhańbić się wołaniem o pomoc. W końcu zostaje na polu walki sam, a scena jego śmierci podkreśla jego odwagę i szlachetność jego poświęcenia, gdyż zostaje on zabrany do nieba przez archanioła Gabriela.
Romantyzm – Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza
Romantyzm, zwłaszcza polski, był wręcz przepojony heroizmem, ze względu na trudną sytuację polityczną Polski (zabory) oraz częste zbrojne zrywy niepodległościowe. Jednym z najlepszych przykładów tego, jak wysoką rangę przypisywano wówczas bohaterstwu, zwłaszcza ukierunkowanemu na wyzwolenie ojczyzny, może być Mickiewiczowski Konrad Wallenrod. Jest to przykład heroizmu bardzo tragicznego, ponieważ główny bohater w akcie zemsty na Zakonie Krzyżackim, postanawia wejść w jego szeregi, dojść dy najwyższych szarż i unicestwić go od wewnątrz. Zmusza go to do robienia rzeczy sprzecznych ze swoim kodeksem moralnym, co sprawia mu cierpienie, a jedyną myślą, która pozwala mu je znieść, jest świadomość, że poświęca w ten sposób swoje życie w imię wyższego dobra – dobra ojczyzny.
Pozytywizm – Gloria victis Elizy Orzeszkowej
Pozytywizm był epoką, która zrezygnowała z ideałów romantyzmu pod względem walki o niepodległość. Jednak echa powstańczych zrywów nadal pobrzmiewały w literaturze autorów starszego pokolenia. Gloria victis przedstawia losy grupy powstańców styczniowych i ich heroicznego poświęcenia dla ojczyzny. Poświęcenia najwyższego, bo zakończonego śmiercią. Ich męstwo podkreślone zostaje tym, że mimo iż została po nich tylko zbiorowa mogiła, pamięć o ich czynach przechowywana jest przez naturę – drzewa i wiatr, a więc nie zaginie nigdy.
II wojna światowa – Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego
Powieść oparta na faktach, opowiadająca o losach trzech harcerzy – Zośki, Rudego i Alka – którzy w momencie wybuchu II wojny światowej, akurat wchodzili w dorosłość. Mimo młodego wieku wykazali się oni wielką miłością do ojczyzny i zdolnością do poświęcenia w walce o wolność Polski. Działają oni w konspiracji, na ile mogą, sabotują działania okupanta, utrudniają Niemcom działania germanizacyjne. Kiedy Rudy zostaje aresztowany przez gestapo, jego przyjaciele od razu zaczynają organizować akcję jego odbicia. Akcja pod Arsenałem powodzi się, jednak Rudy jest już w zbyt poważnym stanie, by przeżyć. Tego samego dnia umiera również Alek, który został ranny, kiedy ratował przyjaciela. Zośka ponosi śmierć parę miesięcy później, również w akcji sabotażu. Ci młodzi mężczyźni wykazali się niezwykłym bohaterstwem, gdyż wiedząc, że mają przed sobą całe życie, nie wahali się ryzykować nim ani go poświęcić, w imieniu dobra ojczyzny.
Innymi przykładami heroizmu są na pewno książki o tematyce obozowej, takie jak Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego czy Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Bohaterowie tych wstrząsających książek postawieni zostali w nieludzkich warunkach życiowych. Rzeczywistość obozowa oznaczała nieustanną walkę o przetrwanie. Nieraz musieli wybierać pomiędzy śmiercią swoją, a swoich towarzyszy. Mimo to niektórzy z nich dalej byli zdolni do aktów heroizmu, który przybierał formę np. kradzieży dodatkowej porcji chleba z kuchni. Nie były to gesty wielkie, ale takie, które mogły uratować życie.