Szlachta polska to grupa społeczna, która do dzisiaj wzbudza kontrowersje, odbierana jest niejednoznacznie, a jej wizerunek w różnorakich źródłach lub dziełach literackich niejednokrotnie się po prostu wyklucza. Szlachta jest jednym z głównych tematów polskiej epopei narodowej – Pana Tadeusza autorstwa Adama Mickiewicza.
Trudno wysnuć jeden niezaprzeczalny wniosek, który mógłby wyczerpać temat wizerunku polskiej szlachty w Panu Tadeuszu, gdyż mnogość bohaterów i różnorodnych sylwetek, które Mickiewicz zawarł w swoim dziele jest niemożliwa do jednorodnego zaklasyfikowania. Skupmy się więc w tym tekście na kilku głównych i drugoplanowych bohaterach, których cechy – zarówno indywidualne, jak i czysto szlacheckie – są najpełniej przedstawione w poemacie.
Zacznijmy od jednego z głównych bohaterów – Gerwazego Rębajły. Jest to zubożały szlachcic, który był świadkiem zabójstwa swojego pana – Stolnika Horeszki. Poprzysięga on zemstę, w której to postanowienia trwać niezachwianie przez wiele lat. Jest więc człowiekiem pamiętliwym i zawziętym, nie potrafi pogodzić się z przeszłością. Odznacza się również dużą inteligencją – dzięki umiejętnościom oratorskim udaje mu się podburzyć szlachtę zaściankową do zajazdu na Soplicowo. Jest waleczny – o jego umiejętnościach we władaniu bronią białą słyszeli wszyscy w okolicy. Gerwazy z jednej strony jest patriotą, jednak osobisty interes jest dla niego dużo istotniejszy niż interes ojczyzny. W końcu jednak, spotkawszy swojego winowajcę leżącego na łożu śmierci, przebacza mu, ponieważ wie, że grzechem byłoby nie udzielenie przebaczenia umierającemu.
Podobną postacią jest Sędzia – gospodarz Soplicowa, opiekun Tadeusza, brat Jacka Soplicy. Jest to człowiek co prawda dużo zamożniejszy, dostojniejszy i o mniej warcholskim usposobieniu niż Gerwazy, lecz również w nim tkwi ta cała małostkowa zawiść i kłótliwość. Od lat procesuje się on o zamek Horeszków z Hrabią, a gdy dochodzi do eskalacji konfliktu w trakcie uczty na zamku, chęć wygranej przesłania mu nawet kwestie patriotyczne. Sędzia jest w gruncie rzeczy człowiekiem poczciwym, ale nie lubi sytuacji, w których nie może postawić na swoim.
Przeciwieństwem powyższych typów jest np. Maciej Dobrzyński, stary szlachcic, patriota i weteran, przywiązany do tradycji polskiej całym sercem. Jest on postacią ogólnie szanowaną ze względu na swój rozsądek i mądrość. I rzeczywiście, kiedy Gerwazy podburza szlachtę przeciw Soplicom, to właśnie on punktuje głupotę i małostkowość takiego postępowania. Zauważa, że w danym momencie historycznym Polacy powinni się jednoczyć i wspólnie walczyć przeciwko zaborcy, a nie skupiać się na sąsiedzkich zatargach i zadawnionych swarach.
Podobną postawę reprezentuje ksiądz Robak – stara się godzić skłóconych i namawiać do walki przeciwko wspólnemu wrogowi. Jest wzorem rozsądnego człowieka i świadomego patrioty. Należy jednak pamiętać, że w młodości był on zwykłym szlachcicem, któremu bliżej było do hulaszczego trybu życia i warcholstwa w stylu Gerwazego, niż do statecznej mądrości i dojrzałości Dobrzyńskiego lub Podkomorzego, który jest w Panu Tadeuszu stawiany za wzór szlachcica-patrioty.
Jak widać, słusznym stwierdzeniem jest, że szlachta w Panu Tadeuszu przestawiona jest w sposób niejednorodny. Jest to grupa składająca się z jednej strony z patriotów, ludzi głęboko religijnych i będących w stanie poświęcić własne życie w imię wyższej sprawy, z drugiej z warchołów, którzy nad walkę o niepodległość ojczyzny stawiają suto zastawiony stół i pełny kielich. Cały obraz zaburza w dodatku fakt, że te sprzeczności nieraz potrafią gościć w jednym człowieku. Pojedynczy bohaterowie na przestrzeni utworu nieraz zmieniają swoje postępowanie, przekonania czy motywacje. Wynika z tego, że szlachta była tak samo różnorodna i niejednoznaczna jak wszystkie większe zbiorowości, niezależnie od czasów.