Żydzi to naród, który na historię świata wpłynął i wpływa w znaczący sposób. To jego dotyczy jedna z najważniejszych ksiąg religijnych judaizmu i chrześcijaństwa. Żydzi przez wiele wieków żyli w rozproszeniu po całym globie, przez co zdołali wpłynąć na wiele rozmaitych obszarów i dziedzin życia ludzkości. Stali się również niestety obiektem nienawiści jednego z najgorszych totalitaryzmów współczesnego świata – nazizmu. W czasie holocaustu naród żydowski został zdziesiątkowany, a zarazem – w makabryczny sposób – stał się tematem i motywem ogromnej gałęzi literatury wojennej i obozowej. Do dziś tragiczne losy Żydów opisywane są w licznych dziełach literackich w tym właśnie kontekście.
Spis treści
Motyw Żydów w Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall
Zdążyć przed Panem Bogiem to wstrząsający reportaż autorstwa Hanny Krall, w którym przeprowadziła ona wywiad z Markiem Edelmanem na temat powstania w getcie warszawskim w 1943 roku. Marek Edelman był jego przywódcą i dopiero po wielu dekadach zdecydował się opowiedzieć o tych doświadczeniach komukolwiek.
Edelman był Żydem, więc na własnej skórze doświadczył okrucieństw nazizmu i holocaustu. Był więźniem getta i z pierwszej ręki opisywał nieludzkie warunki, jakie tam panowały. Getto było przeludnione, nie posiadało odpowiednich środków żywieniowych ani sanitarnych, ludzie głodowali, chorowali i umierali na ulicach, wyłącznie przez swoją narodowość. W końcu, wiedząc już, że getto jest dla nich jedynie przystankiem w drodze na śmierć w komorach gazowych, postanowili wywołać desperackie powstanie.
Edelman twierdzi, że nie chodziło nawet o zwycięstwo, a jedynie o wybór własnej drogi śmierci. Godnej drogi. Żydzi chcieli zasygnalizować dramat, którego padali ofiarą całemu światu. Powstanie zgodnie z przewidywaniami upadło. Relacja Edelmana – za co często bywał krytykowany przez żydowską opinię publiczną – jest odbrązawiająca. Nie czyni on z Żydów bohaterów, a jedynie ludzi zdesperowanych, niepotrafiących sobie poradzić z dramatem, który ich spotykał i potrafiących jedynie wybrać drogę śmierci. Wskazuje nam to, jak wielką tragedią dla Żydów była cała II wojna światowa.
Motyw Żydów w Lalce Bolesława Prusa
Ludność żydowska jest jedną z bardzo istotnych warstw społecznych Warszawy końca XIX wieku, przedstawionych przez Bolesława Prusa w panoramicznej powieści, pt. Lalka. Żydzi są przedstawieni jako dosyć liczna grupa społeczna, na tyle liczna, że wyraźnie odcinająca się od reszty.
Żydzi są bardzo przywiązani do swojej tożsamości, nawet ci, którzy byli w pełni zasymilowani, jak Szlangbaum, utrzymują bardzo żywe kontakty z ortodoksyjną częścią swojego narodu. Są to ludzie bardzo inteligentni i pracowici. Przejawiają wyjątkową smykałkę do handlu, więc szybko potrafią się wzbogacić. Nie spotyka się to jednak z przychylnością zazdrosnych Polaków, więc Żydzi bardzo często traktowani są wrogo i nieufnie.
Są to jednak przeważnie dobrze wykształceni, chcący żyć spokojnie i normalnie. Dobrym tego przykładem jest doktor Szuman, który był bardzo dobrym przyjacielem głównego bohatera powieści, Stanisława Wokulskiego. Nie ulega jednak wątpliwości, że w pewnym stopniu Żydzi w Lalce zasługiwali na swoją złą sławę ponieważ jeśli chodzi o biznes potrafili być niemoralni i bezwzględni. Pieniądz bywa dla nich równie ważny, co honor, co w połączeniu z religijną odrębnością, sprawia, że dla niektórych pozostają nadal bardzo obcy.
Motyw Żydów w Pożegnaniu z Marią Tadeusza Borowskiego
Opowiadania Borowskiego nie dotyczą wyłącznie narodu żydowskiego, lecz poprzez tematykę obozową w trakcie II wojny światowej, staje się on jednym z głównych tematów tej literatury. Obozy śmierci były tworzone po to, by eksterminować ludność żydowską. Więźniowie innych narodowości byli wykorzystywani do pracy, natomiast Żydzi, w większości przypadków, prowadzeni byli od razu do komór gazowych, gdzie czekała ich brutalna śmierć. Narrator opowiadań ukazuje ogrom tragedii, jaką był holocaust.
W opowiadaniu pt. Ludzie, którzy szli… opisuje niekończący się sznur ludzi – kolejkę do komór gazowych. Kolejka ta nie kończyła się, ludzie stali w niej dzień i noc, narrator widział ją niezależnie od tego, czym się konkretnie zajmował, ani o jakiej porze doby spojrzał w jej kierunku. Świadczy to o tym, ilu ludzi pochłonęły komory wyłącznie dlatego, że taka była wola kilku oszalałych ludzi u szczytu władzy. Niekiedy na co dzień trudno wyobrazić sobie ogrom tragedii, której doświadczyli Żydzi w czasie II wojny światowej. Literatura Borowskiego dobitnie pomaga go sobie uświadomić.
Motyw Żydów w innych utworach
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – Jankiel był przedstawicielem narodu żydowskiego na ziemiach polskich i przez Mickiewicza został pokazany bardzo stereotypowo, jako stary ortodoks, noszący pejsy, prowadzący karczmę we wsi oraz mądrego dzięki specyficznej narodowo-religijnej wiedzy, choć przez Polaków nie słuchany i traktowany nieco lekceważąco.
- Mendel Gdański Marii Konopnickiej – w swoim utworze Konopnicka opisała, jak daleko idące i przerażające konsekwencje potrafi mieć narastający przez lata antysemityzm. Główny bohater zostaje skrzywdzony przez ludzi, obok których spędził wiele lat w zgodzie, wyłącznie przez swoje pochodzenie.
- Ziemia obiecana Władysława Stanisława Reymonta – Żydzi to jedna z głównych warstw społecznych, które w uprzemysławiającej się Łodzi zaczyna agresywnie dążyć do sukcesu biznesowego, nie zawsze w czysty i moralnie pozytywny sposób. Podkreśla to stereotyp Żyda jako człowieka zdolnego i posiadającego smykałkę do biznesu, który potrafi go jednak pochłonąć bez reszty.