Po słowem „tradycja” może mieścić się bardzo wiele znaczeń. W ostatnich czasach najczęściej używamy go do określenia mentalnej, intelektualnej i duchowej spuścizny narodowej. Tradycją więc będzie wszystko to, co w kwestii zwyczaju i myślenia o świecie, odziedziczyliśmy po naszych przodkach. Dla niektórych podtrzymywanie tak rozumianej tradycji będzie sprawą pierwszorzędną z perspektywy zacieśniania tożsamości narodowej oraz np. zaszczepiania jej w nowym pokoleniu.
Im dłużej istnieje jakiś naród, nacja lub państwo, tym taka tradycja będzie silniejsza. Oczywiście możemy mówić też o tradycjach rodzinnych czy tradycjach danych grup, lecz zawsze będą one oznaczały pewien zestaw wartości i cnót, jakim hołduje się w danym środowisku. Temu tematowi poświęcono bardzo wiele miejsca w literaturze, która – nomen omen – sama jest bardzo istotną częścią każdej tradycji narodowej.
Spis treści
Motyw tradycji w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza
Rozmowy o tradycjach narodowych w polskiej literaturze nie sposób rozpocząć od innego dzieła, jak tylko od polskiej epopei narodowej autorstwa Adama Mickiewicza, czyli Pana Tadeusza. Już samo bycie epopeją narodową daje nam do zrozumienia, że mamy do czynienia z niezwykłą bazą wiedzy o polskości i polskich tradycjach. Tak jest w istocie. Mickiewicz pisał swoje dzieło na obczyźnie z tęsknoty za ojczyzną. Opisywał ją więc w wyidealizowany sposób, tak jak zapamiętał ją w latach młodości. Kolebką polskości była wówczas szlachta i to właśnie ją opisywał Mickiewicz. Byli to ludzie ojczyznę i jej dobro stawiający na pierwszym miejscu.
Widać to w pierwszej scenie poematu, kiedy to młody Tadeusz wchodzi do dworku w Soplicowie. Widzi wówczas obrazy przedstawiające ważne sceny z historii Polski, trofea myśliwskie, mówiące, że mieszkańcy domu pozostają wierni tradycji myśliwskiej. Zwraca uwagę również broń przodków, szable zawieszone na ścianach, które miały zapewne dowodzić wojowniczego pochodzenia Sopliców i szlachty w ogóle. Jest jeszcze stary zegar z kurantem, który o równych godzinach wygrywa Mazurka Dąbrowskiego, by co chwilę przypominać domownikom o tym, co powinno być na pierwszym miejscu.
Szlachta jest przedstawiona w Panu Tadeuszu jako elita narodu, elita intelektualna, ekonomiczna oraz duchowa, która jest w stanie dawać przykład reszcie. Życie w Soplicowie jest istną sielanką, co można interpretować tak, że takie życie zapewnia właśnie życie w zgodzie z tradycją narodową.
Motyw tradycji w Chłopach Władysława Stanisława Reymonta
W noblowskiej powieści Reymonta mamy do czynienia z wnikliwym opisem tradycji panujących we wsi Lipce. Nie są to tradycje stricto religijne, choć mają wiele wspólnego z wiejską religijnością i duchowością, ponieważ życie na wsi w dużej mierze wyznacza oprócz pór roku, liturgiczna kolejność świąt. Obyczaje ich obchodzenia również stają się tradycjami, których przestrzeganie jest dla starszych kwestią honoru, a dla młodszych po prostu zabawą, jeśli chodzi na przykład o obyczaje ślubne i weselne.
Zaręczyny poprzedzało omówienie warunków małżeństwa przez swatów, niemal jak umowy handlowej. Same uroczystości ślubne i wesela były zbiorem następujących po sobie tradycyjnych zabaw i rytuałów. Do tego należy dodać tradycje związane z pracą w polu, która była absolutnie najważniejszą wartością dla ludzi żyjących na wsi, ponieważ to właśnie ziemia decydowała o „być albo nie być” danej rodziny. Można powiedzieć, że świat przedstawiony w Chłopach mieni się od różnorodnych tradycji, religijnych, czysto obyczajowych, ale również patriotycznych.
Motyw tradycji w Tangu Sławomira Mrożka
Tango Sławomira Mrożka przedstawia bardzo ciekawą sytuację, ponieważ prezentuje rodzinę pozbawioną jakichkolwiek tradycji, a właściwie żyjącą na przekór wszelkim tradycjom, jakie znamy z życia codziennego. Starsi jej przedstawiciele żyją w sposób anarchistyczny, łamią konwenanse i tabu, nie mają zamiaru wpasowywać się w tradycyjnie przypisywane im role starszych mędrców podkreślających rolę rozsądku oraz ojczyzny w życiu człowieka.
Tylko młody przedstawiciel rodziny, Artur, pragnie powrotu do „normalności” i stara się odmienić całą rodzinę. Nie udaje mu się to, a nawet ponosi śmierć. Władzę we w ten sposób zaburzonej rodzinie przejmuje brutalny Edek, symbolizujący władzę totalitarną wdzierającą się wszędzie tam, gdzie panuje społeczny chaos i anarchia. Mrożek zwraca więc swoim czytelnikom uwagę na to, jakie zagrożenie pociąga za sobą odrzucenie tradycji lub też próby jej odwrócenia.
Motyw tradycji w innych utworach
- Moja piosnka II Cypriana Kamila Norwida – wiersz opowiada o tęsknocie poety za ojczyzną, która kojarzy mu się z konkretnymi „obrządkami” codziennymi, ale także z poważniejszymi tradycjami.
- Pieśń o Rolandzie – średniowieczny epos opowiada o rycerzu idealnym oraz o roli, jaką w jego życiu odgrywa tradycja religijna, państwowa, żołnierska oraz miłosna. Roland wypełnia je wszystkie, co zostaje w metafizyczny sposób nagrodzone poprzez symboliczną śmierć.
- Dziady cz. II Adama Mickiewicza – dramat opowiada o starodawnej pogańskiej tradycji, która na ziemiach litewskich przetrwała aż do XIX wieku. Chodzi o tradycję przyzywania dusz zmarłych i wspólnych modłów za nie, by znalazły swoją drogę do nieba. Zgromadzenia odbywały się w ostatni dzień października, czyli w okolicy dzisiejszych Zaduszek. Mickiewicz przedstawił ceremonię jako pełną rytuałów i tradycyjnych zaklęć, które miały na początku przyzywać duszę zmarłych, a potem w porę je odegnać, gdyby pozostawały pośród żywych nazbyt długo. To na poły fantastyczna opowieść o mocy ludowych tradycji.