Wraz z rozwojem sztuki, pojawiały się na przestrzeni wieków coraz to nowe rozwiązania, również pod względem kompozycji konkretnego dzieła. Ruchy awangardowe sprzeciwiały się konstrukcjom klasycznym i klasycystycznym i odwrotnie. Tak naprawdę przez większość czasu, który z historycznego punktu widzenia nazywamy nowożytnością, co epokę zmieniały się tendencje i kierunki, w których rozwijała się sztuka, a także teoria sztuki i literatury. Przyjrzyjmy się zatem dwóm najbardziej podstawowym rodzajom kompozycji dzieła literackiego: kompozycji zamkniętej oraz otwartej!
Spis treści
Kompozycja zamknięta
Kompozycja zamknięta to najbardziej klasyczny sposób konstruowania dzieła literackiego (choć nie tylko, sformułowanie to bowiem stosuje się również między innymi do kinematografii, malarstwa czy fotografii). Ten rodzaj polega na takim ułożeniu poszczególnych elementów kompozycyjnych świata przedstawionego, by dopełniały się one wzajemnie i by w połączeniu dawały pełny, logiczny i spójny, całościowy obraz twórczy. Można powiedzieć, że kompozycja zamknięta to skończony i w pełni dopracowany ciąg przyczynowo-skutkowy, w którym nie znajdziemy niedokończonych lub niedopowiedzianych wątków czy przestrzeni na własną interpretację np. zakończenia powieści. Losy bohaterów doprowadzone są do końca, a odbiorca ma jasno wskazaną drogę odbioru całości dzieła, poza którą trudno jest wykroczyć bez uszczerbku dla sensu całości. Odbiorca dzieła o kompozycji zamkniętej ma niewiele przestrzeni do własnej interpretacji, ponieważ autor w bardzo konkretny sposób wykłada to, „co miał na myśli”. Tego rodzaju dzieła są łatwiejsze w odbiorze, ale pozostawiają mniej miejsca do intelektualnej dyskusji na ich temat.
Z kompozycją zamkniętą mamy do czynienia między innymi w takich dziełach jak:
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza;
- Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza;
- Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego;
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej;
- Chłopi Władysława Reymonta;
- Balladyna Juliusza Słowackiego;
- W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza.
Kompozycja otwarta
Kompozycją otwartą nazywamy sytuację, w której układ pomiędzy poszczególnymi elementami konstrukcji literackiej dzieła jest w jakiś (kontrolowany) sposób zaburzony. Może to być otwarte zakończenie, w którym nie do końca wiemy, jak potoczyły się losy głównego bohatera, może to być złożenie całości dzieła z pojedynczych luźno ze sobą połączonych fragmentów lub zaburzenie klasycznego, liniowego sposobu narracji czy chronologii. Stosowanie kompozycji otwartej może mieć wiele celów. Najczęściej służy jeszcze intensywniejszemu pobudzeniu wyobraźni czytelnika, zmuszeniu go do intelektualnego wysiłku i wyrobienia sobie niejako własnego sposobu połączenia poszczególnych elementów kompozycyjnych dzieła. Dzięki temu jeden utwór może być interpretowany na wiele sposobów przez wielu odbiorców, a konfrontacja owych interpretacji może być np. przestrzenią do dyskusji naukowej. Kompozycja otwarta bardzo często posługuje się również zerwaniem z klasyczną zasadą trzech jedności – wręcz świadomie przełamuje i modyfikuje tę zasadę.
Kompozycja otwarta była bardzo chętnie stosowana przez twórców epoki romantyzmu. Taki zabieg literacki mocno licował z dominującym w epoce nastrojem tajemnicy, buntu i niepokoju. Świetnym tego przykładem jest dramat Adama Mickiewicza pt. Dziady cz. III, który składa się z bardzo luźno ze sobą powiązanych scen i który pozbawiony jest ciągu przyczynowo-skutkowego. W dziele tym traci również na znaczeniu chronologia zdarzeń. To do odbiorcy należy wybór sposoby, w który połączy wszystkie elementy dzieła i to, co z takiego połączenia wyczyta. Kompozycja otwarta była zresztą jedną z najbardziej charakterystycznych cech europejskiego dramatu romantycznego.
Z kompozycją otwartą mamy do czynienia między innymi w takich dziełach jak:
- Lalka Bolesława Prusa;
- Dziady cz. III Adama Mickiewicza;
- Kordian Juliusza Słowackiego;
- Faust Johanna Wolfganga Goethego.