Samotność jest dotyczącym chyba każdego człowieka na pewnym etapie życia. Bywamy samotnie przez brak bliskich ludzi wokół nas, lecz także wtedy, gdy otacza nas tłum, ale nie potrafimy dostrzec w nim nikogo nam sprzyjającego. Motyw samotności wielokrotnie pojawiał się w dziełach literackich różnych epok, ponieważ artyści w dużo bardziej intensywny sposób ją odbierają. Nadawano jej różne znaczenia, gloryfikowano lub umniejszano jej, niekiedy uznawano wręcz za cechę jednostek wybitnych. Wiadomo dzisiaj, że człowiek nie jest stworzony do samotnego życia, a nie posiadanie wokół siebie ludzi bliskich na dłuższą metę jest bardzo szkodliwe, wyniszczające i prowadzi do dużo bardziej niebezpiecznych stanów.
Spis treści
Motyw samotności w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza
W dramacie Adama Mickiewicza pt. Dziady cz. III samotność jest bardzo ważnym komponentem charakteru głównego bohatera, Konrada. Konrad jest poetą, osobnikiem wrażliwym i delikatnym, przy tym poetą, który niewolę swojej ojczyzny odczuwa jako osobisty dramat. Zostaje uwięziony w carskim więzieniu, gdzie doświadcza samotności, jednak anioły, które starają się do niego przemawiać we śnie, tłumaczą mu, że ta samotność jest darem niebios dla niego, ponieważ przy jej pomocy ma się on stać wieszczem, dojrzałym mężczyzną, mędrcem i patriotą, który poprowadzi swój naród, a później również inne społeczeństwa świata do wolności i sprawiedliwości. Znamienne są słowa jednego z aniołów: „Samotność mędrców mistrzyni!”, które zwracają nasza uwagę ku bogatej tradycji różnego rodzaju ascetów i pustelników, którzy – bywało – całe swoje życie spędzali z dala od ludzi, by oddać się w całości kontemplacji lub modlitwie. W ten sposób zyskiwali mądrość lub uznanie w oczach Boga.
Konrad rzeczywiście staje się wieszczem narodowym, chociaż jego metafizyczna przemiana ma znamiona opętania demonicznego, z którego wyzwala go Ksiądz Piotr – również będący samotnikiem i doświadczający przez to wizji metafizycznych. Samotność w Dziadach jest więc przedstawiona jako stan owszem – nieprzyjemny i szkodliwy dla mało odpornych jednostek, lecz również taki, z którego można wyciągnąć wartościowe lekcje i wnioski.
Motyw samotności w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego
Stefan Żeromski w swoich Ludziach bezdomnych przedstawił inny rodzaj samotności – samotność intelektualną i ideową. Główny bohater powieści to doktor Tomasz Judym, młody lekarz, który zdobył wykształcenie za granicą i tamtejsze wzorce opieki medycznej pragnął przenieść na grunt polski w dobie zaborów. Na miejscu jednak napotkał wielki opór ideologiczny ze strony środowiska medycznego i lekarskiego. Wprowadzanie reform, które proponował Judym wiązało się bowiem z wysiłkiem, z ogromem pracy i z dużym ryzykiem. Krajowi medycy nie są istotnie zainteresowani zmianami, które mogłyby przynieść rzeczywiste pozytywne rezultaty dla opieki medycznej i stanu zdrowia społeczeństwa, chcą jedynie zachować własne pozycje i tytuły naukowe.
Judym nie jest w stanie zrozumieć takiej postawy, dlatego z uporem wdraża własne pomysły. Przez swoją nieustępliwość staje się coraz bardziej odosobniony. Odwraca się od niego towarzystwo lekarskie, właściwie nikt nie chce słuchać jego rad i sugestii. Zostaje sam przez pragnienie zrobienia czegoś szlachetnego. Nie zniechęca go to jednak, a wręcz odwrotnie. Judym uznaje, że tak musi być i że właśnie samotność jest tym czego potrzebuje, by w pełni poświęcić się swojej misji. Z tego powodu odrzuca uczucie kobiety, która go kocha i która pragnie wesprzeć go w jego drodze. Widać tutaj więc, że samotność może być wyborem. Wyborem niełatwym, ale niekiedy jedynym skutecznym, jeśli jesteśmy naprawdę zdeterminowani, by dążyć do swoich celów.
Motyw samotności w Małym księciu Antoine de Saint Exupery
Wielu bohaterów małego Małego Księcia można by uznać za samotnych. Zwracają uwagę zwłaszcza postaci, które chłopiec odwiedza na kolejnych planetach. Są to na przykład Król, Pijak, Geograf, Bankier. Wszyscy ci dorośli mężczyźni zamieszkują swoje planety w pojedynkę, co rodzi w nich frustrację. Samotność sprawia, że nie mają oni punktu odniesienia wobec własnych żyć i nie potrafią dostrzec samych siebie w szerszej perspektywie, dlatego też pogrążają się w swoich destruktywnym sposobie życia. Mały Książę nie jest w stanie niczego się od nich nauczyć. Twierdzi jedynie, że dorośli są dziwni. To tej „dziwności” przyczynia się jednak właśnie samotność, z którą ludzie nie są sobie w stanie często poradzić i która ich upokarza.
Motyw samotności w innych dziełach
- Treny Jana Kochanowskiego – autor w dziewiętnastu utworach lirycznych daje znać swojej rozpaczy po stracie kilkuletniej córki. Co ciekawe, cechą dominującą w tych utworach jest właśnie samotność, której doświadczają rodzice po tym, jak ich dziecko „opuściło” dom.
- Dżuma Alberta Camusa – główny bohater, doktor Bernard Rieux, doświadcza samotności, ponieważ staje na czele walki z epidemią w Oranie. Jest oddalony od żony, poświęca się w całości misji lekarskiej, każdego dnia narażając swoje zdrowie i życie. Jest to samotność szlachetna, związana z rezygnacją z własnego komfortu i bezpieczeństwa na rzecz służby innym.
- Potop Henryka Sienkiewicza – Andrzej Kmicic zostaje zmanipulowany przez księcia Janusza Radziwiłła, przez co w czasie zdrady narodowej staje po niewłaściwej stronie. Wcześniej odwraca się od niego szlachta polska przez rozboje na Litwie. Bohater zostaje sam, rozerwany pomiędzy wieloma frontami i to właśnie taka samotność pozwala mu na wyciągnięcie wniosków ze swojego dotychczasowego życia i na jego absolutną zmianę.