Istnieją na świecie rzeczy i zjawiska, przeciwko którym należy się zbuntować. Krzywdzenie drugiego człowieka, wyzysk, niesprawiedliwość, przestępstwa. Należy odważnie przeciwstawiać się powyższym sytuacjom, jeśli napotkamy je na swojej drodze. Istnieją jednak jeszcze inne zjawiska, nie tak jednoznaczne, dużo bardziej zagmatwane, które również wywołują w nas ochotę na bunt. Nieraz są to sytuacje osobiste, w których tylko my możemy podjąć działanie. W innych przypadkach jest szansa na to, że pociągniemy za sobą innych buntowników. Sam bunt ma wiele rodzajów i przez swoją złożoność bardzo chętnie wykorzystywany był jako motyw w literaturze.
Spis treści
Motyw buntu w mitologii greckiej
Najsłynniejszym i chyba najstarszym znanym w naszej kulturze buntownikiem był Prometeusz, mityczny stwórca człowieka. Powołał on do życia rodzaj ludzki na rozkaz Zeusa, który chciał stworzyć sobie kastę niewolników, pracujących na dobrobyt bogów olimpijskich. Prometeusz wywiązał się ze swojego zadania, ulepił człowieka z gliny i tchnął w niego życie. Gdy jednak zobaczył żywą istotę, nie miał sumienia skazać jej na los niewolnika. W tajemnicy przed Zeusem, wykradł z Olimpu ogień i zaniósł go na ziemię. Nauczył człowieka posługiwania się nim, dzięki czemu ludzie mogli gotować, a także bronić się przed niebezpieczeństwami. Prometeusz dał im również kilka innych wskazówek, co do hodowli zwierząt i uprawy roślin.
Ludzie stali się niezależni od bogów, co spotkało się z ogromnym gniewem Zeusa. Postanowił on ukarać niepokornego tytana i przykuł go łańcuchami do skał Kaukazu, gdzie miał cierpieć przez wieczność. Wielki jastrząb miał mu każdego dnia wydziobywać wątrobę, która wciąż odrastała. Bunt Prometeusza do dziś jest bardzo silnym symbolem w naszej kulturze. Symbolem nie tylko buntu, lecz także poświęcenia się z miłości do całego rodzaju ludzkiego.
Motyw buntu w Antygonie Sofoklesa
Antygona była córką Edypa i Jokasty. Po tym jak jej matka odebrała sobie życie, a ojciec wyruszył na wygnanie, doszło do wojny o władzę pomiędzy dwoma jej braćmi, Polinejkesem i Eteoklesem, którzy w owej wojnie zginęli. Polinejkes został okrzyknięty zdrajcą, a nowy władca, Kreon, zabronił odprawiania jego pochówku. Tego nie mogła znieść Antygona. Nie obchodziły jej polityczne spory i to czy jej brat rzeczywiście postąpił nielojalnie wobec ojczyzny czy nie. Uważała, że w myśl boskiego prawa, każdemu człowiekowi należy się godny pochówek, toteż zbuntowała się i samodzielnie odprawiła pogrzeb brata.
Było to jawne nieposłuszeństwo wobec władcy, więc musiała zostać skazana. Uniesiona jednak ostatnim drgnieniem godności, odebrała sobie życie, co stało się przyczyną wielu innych tragedii na tebańskim dworze. Bunt Antygony ma więc wymiar głęboko moralny. Sprzeciwiła się ludzkiej pysze i zawiści politycznej, by być w zgodzie z prawem boskim oraz głosem własnego serca. Zrobiła to mimo świadomości, że czeka ją sroga kara.
Motyw buntu w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza
Dziady cz. III Adama Mickiewicza to dramat niesamowicie skomplikowany, metafizyczny, duchowy, introspektywny, w którym większość scen, sytuacji i kwestii może być rozumianych na bardzo wielu płaszczyznach interpretacyjnych. Buntownikiem w dramacie jest na pewno Konrad, poeta, który został niesprawiedliwie wtrącony do carskiego więzienia. W samotności doświadcza on głębokich duchowych wrażeń, które zmieniają jego wnętrze. W czasie Wielkiej Improwizacji buntuje się on przeciwko Bogu, nie uznaje go za najwspanialszą istotę, ponieważ świat kryje w sobie wiele niesprawiedliwości i bólu. Sam stawia się na równi z Bogiem i mówi, że gdyby tylko otrzymał „rząd dusz” byłby w stanie poprowadzić ludzkość do stanu sprawiedliwości i wolności.
Bunt Konrada jest ambiwalentny, ponieważ później okazuje się, że bluźnierczy monolog był wynikiem opętania demonicznego, którego nabawił się wrażliwy młodzieniec, jak choroby. Jest to jednak bunt totalny i wszechogarniający, nie znoszący sprzeciwu. Wynika on jednak z wielkiej miłości do zniewolonej ojczyzny i ogromnego cierpienia, jakiego doświadczała ta nader wrażliwa jednostka.
Motyw buntu w innych utworach
- Rok 1984 George’a Orwella – główny bohater, Winston Smith, jest obywatelem Oceanii, państwa skrajnie totalitarnego, w którym każdy krok człowieka poddawany jest ścisłej kontroli. Mężczyzna zakochuje się w kobiecie, co rodzi w nim zdecydowaną niezgodę wobec świata, w którym ta miłość nie może być w pełni realizowana. Próbuje przeciwstawić się całemu systemowi opresyjnego państwa, jednak ostatecznie zostaje przezeń zgnieciony i wtłoczony w szeregi zindoktrynowanych obywateli.
- Potop Henryka Sienkiewicza – kiedy szlachta dowiaduje się o tym, że książę Janusz Radziwiłł porozumiewa się ze Szwedami i chce oddać im koronę polską bez walki, dochodzi do buntu. Najbardziej widoczny jest bunt pułkownika Michała Wołodyjowskiego, który był żołnierzem idealnym, zawsze do granic oddanym swojemu dowódcy. Dlatego ten sprzeciw był podwójny – pułkownik musiał sprzeciwić się samemu sobie, księciu Radziwiłłowi, ale było to potrzebne, by ostatecznie mógł mieć czyste sumienie wobec ojczyzny.
- Tango Sławomira Mrożka – bunt jest w zasadzie główną osią dramatu Mrożka. Każdy bohater przeciwko czemuś się buntuje. Stomil i Eleonora przeciwko normom moralnym i konwencjalizmom. Artur i Eugeniusz przeciwko brakowi pokoleniowego ładu i porządku w ich domu. Wreszcie Edek, który przemocą buntuje się przeciwko próbow przywrócenia normalności, zabija Artura i przejmuje w jego rodzinie władzę totalitarną.