Wieś i wszystko, co z nią związane, czyli jej krajobraz, mieszkańcy ze wszystkimi swoimi obyczajami i mądrością, trudy i uroki wiejskiego życia – wszystko to w pewnym momencie historycznym stało się bardzo kuszące artystycznie dla twórców, nie tylko polskiej, literatury. Po rewolucji przemysłowej, która przyniosła bardzo duży wzrost znaczenia ośrodków miejskich, wieś stopniowo się wyludniała. Przypomniano sobie o niej kilka dekad później, gdy zmęczona blichtrem miejskim szlachta wznowiła zwyczaj wyjeżdżania na wieś w celach rekreacyjnych. Dostrzeżono wówczas na nowo prostotę chłopskiego patrzenia na świat, zalety życia w zgodzie z rytmem natury, witalną siłę, której brakowało w rodzących się metropoliach. Szybko wieś na stałe zagościła w utworach pisarzy tamtej epoki.
Spis treści
Motyw wsi w Chłopach Władysława Stanisława Reymonta
Panoramiczna powieść Reymonta przedstawia życie na wsi polskiej przełomu XIX i XX wieku w pełnym jego spectrum. Fabuła trwa okrągły rok, a poszczególne cztery tomy odpowiadają czterem porom roku, które na wsi różnią się od siebie zarówno pod względem klimatycznym, jak i obyczajowym. Główny bohater, Maciej Boryna, jest najbogatszym gospodarzem w Lipcach. Po śmierci żony decyduje się na kontrowersyjne kolejne małżeństwo z dużo młodszą od siebie Jagną.
Powieść pokazuje jak społeczność wsi była skonstruowana. Zamożnym był ten, kto miał więcej ziemi, to ona była najmocniejszą walutą, ponieważ z niej brało się pożywienie pozwalające przeżyć. Najbogatsi mieli więc najwięcej do powiedzenia i oprócz proboszcza byli najważniejsi. Społeczność wsi była surowa, ponieważ naznaczona ciężką pracą i ciągłą walką o przetrwanie. Wieś była swoistym mikrokosmosem, poza którym co prawda istniał jakiś świat, ale był on zbyt odległy, by się nim przejmować.
Mieszkańcy Lipiec skazani więc byli na siebie i musieli trzymać się twardych obyczajów, by przetrwać. Starzy, którzy nie byli zdolni do pracy, byli wyrzucani z domostw, dziewczęta bez posagu skazane były na samotność, a każdy kto w jakikolwiek sposób odstawał od reszty, był napiętnowany. Reymont wbrew modom epoki przedstawił życie na wsi w pełni, ze wszystkimi jej radościami i całym pięknem, ale także trudem codziennego życia i surowością obcowania z innymi ludźmi. Na pewno nie była to przestrzeń wyłącznie rajska i arkadyjska, która służyła tylko wypoczynkowi i napawaniu duszy urokliwymi widokami.
Motyw wsi w Weselu Stanisława Wyspiańskiego
Stanisław Wyspiański również pochłonięty był modernistyczną modą na zainteresowanie wsią. Zgodnie jednak ze swoim specyficznym patrzeniem na sprawy patriotyczne, zainteresowanie to w jego przypadku miało wyraz narodowy. Wyspiański we wsi polskiej widział niewykorzystywany i niedoceniany potencjał patriotyczny, który mógłby okazać się bardzo przydatny w walce z zaborcą.
Wesele opowiada o rzeczywistej uroczystości weselnej, która odbyła się w podkrakowskich Bronowicach, w której uczestniczył autor dramatu. Było to wesele inteligenta z chłopką. Ta, niespotykana dość często wówczas okoliczność, była dla Wyspiańskiego symbolem zjednoczenia narodu. W swoim dramacie opisał jednak w sposób metafizyczny powody, dla których do owego zjednoczenia dojść nie mogło. Były to przeważnie zadawnione pretensje i zawiść, która nie mogła znaleźć cywilizowanego ujścia.
Autor dał do zrozumienia, że gdyby szlachta w rozumny sposób pokierowała siłą chłopów, wyzwolenie się spod zaborów mogłoby być rzeczywiście możliwe. Tak się jednak nie stało. Wieś pozostała więc skarbcem niewykorzystanego potencjału narodowego.
Motyw wsi w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza
Wieś jest wątkiem Pana Tadeusza, na który bardzo rzadko zwraca się uwagę, a przecież jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku życie większej części szlachty toczyło się właśnie w dworkach położonych na wsi i w lasach. Nie inaczej było w przypadku Soplicowa. Było to miejsce niemal idylliczne, które miało ukazać jak pamięć Mickiewicza wybiela obraz Polski i Litwy, za którymi tęsknił na emigracji.
Wieś jest nie tylko ostoją życia człowieka w zgodzie i harmonii z naturą, ale także kolebką polskości, hołubienia tradycji narodowych i patriotyzmu. Było to istotne zwłaszcza, że Pan Tadeusz opowiada o pierwszych dekadach zaborów. W dworku Sopliców wszystko podlega porządkowi, jaki panował w najlepszych czasach Rzeczpospolitej, a dobro ojczyzny, jest oprócz wiary w Boga, najwyższą wartością.
Motyw wsi w innych utworach
- Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – utwór tematycznie bardzo zbliżony do Pana Tadeusza choć opowiadający o nieco późniejszym czasie. Polacy po kolejnej klęsce powstańczej są wyczerpani, znużeni i pogrążeni w narodowej inercji. Wieś pełni funkcję ostoi polskich obyczajów, tylko tam chodzi się na zbiorowe mogiły powstańcze, hołubi się pamięć o przodkach, czego nie można powiedzieć o ludziach żyjących w wielkich miastach.
- A jak królem, a jak katem będziesz… Tadeusza Nowaka – współczesna powieść, której akcja rozgrywa się na wsi. Ukazuje ona, że w wiejskich okolicach czas płynie nieco wolniej. Nie omijają jej co prawda dziejowe zawieruchy, lecz pod względem obyczajowości, duchowości, religii – nowsze trendy przychodzą na wieś wolniej, co sprzyja harmonijnemu i niespiesznemu rozwojowi wewnętrznemu jednostki.
- Dziady cz. II Adama Mickiewicza – dzieło pokazuje specyficzną duchowość ludzi mieszkających na wsi. Mimo że na tych terenach od blisko tysiąca lat dominowało chrześcijaństwo, na wsi nadal hołdowano pogańskim rytuałom funeralnym. Pokazuje to, że wiejska mentalność zawsze szła własną drogą niezależnie od mód i nakazów zewnętrznych.