W każdej epoce artyści tworzący sztukę dostrzegali fakt, że są ludźmi o specyficznej wrażliwości i nieoczywistych talentach. Refleksje na ten temat – a jakże – zawierali w swoich dziełach, przez co z czasem stworzyli pewien motyw opowiadania o artystach, jednostkach wybitnie wrażliwych czy utalentowanych. Motyw ten zmieniał się z czasem i w zależności od czasów i panujących w nich mód przybierał inne kształty. Istnieje jednak w literaturze do dziś i stanowi jeden z częściej poruszanych wątków na przestrzeni ostatnich kilkuset lat. Warto śledzić to, w jaki sposób ewoluuje myśl artystów o samych sobie, ponieważ jest to również świadectwo na temat tego, jakie prądy myślowe i filozoficzne dominują w czasach, w których żyjemy.
Spis treści
Motyw artysty w Kordianie Juliusza Słowackiego
Główny bohater dramatu Juliusza Słowackiego był bardzo charakterystycznym przedstawicielem szerszej grupy, tzw. bohaterów romantycznych. Większość z nich była artystami, poetami, jednostkami wybitnie wrażliwymi, których emocjonalne porywy potrafiły prowadzić do ekstremalnych poczynań. Lubowali się w mrocznych sceneriach, byli tajemniczy i przeważnie naznaczeni traumą związaną z niedocenieniem lub odtrąceniem ich uczuć. Taki właśnie był Kordian – młody, rozpoetyzowany, nieco egzaltowany, przyjmujący wszystkie przychodzące do niego emocje w skali jednej do jednego. Został odrzucony przez ukochaną starszą od siebie kobietę, co skłoniło go do – nieudanej – próby samobójczej. Potem wyrusza w podróż po Europie, by dowiedzieć się, jakimi tak naprawdę wartościami kieruje się ludzkość i okazuje się, że prawda jest daleka od ideału.
Na szczycie góry Mont Blanc przemienia się w dojrzałego wieszcza i patriotę i postanawia poświęcić się walce o wolność ojczyzny. Po powrocie do kraju angażuje się w działania spiskowe – postanawia samodzielnie dokonać zamachu na cara. Nie jest jednak w stanie tego zrobić właśnie ze względu na swoją artystyczną duszę. Mdleje i zostaje pojmany,a potem skazany na śmierć. Romantycy uważali artystów za absolutną elitę ludzkości. Zwłaszcza poeci mieli być duchowymi przewodnikami całych zbiorowości, najczęściej narodów. Czas pokazał, że wizja ta była bardzo oderwana od rzeczywistości, jednak literatura romantyczna odcisnęła bardzo duże piętno na świadomości literackiej dużej ilości społeczeństw. Jej pokłosiem była m.in. moda modernistyczna, ale do dzisiaj wielu twórców lubi opisywać siebie samych jako jednostki wyróżniające się i stojące nieco ponad resztą człowieczeństwa.
Motyw artysty w Tangu Sławomira Mrożka
W dramacie Mrożka artyzm sam w sobie jest bardzo pożądaną cechą, jednak pożądaną w sposób ironiczny. Rodzina głównego bohatera, Artura, jest wypaczona pod względem wartości, jakim hołduje. Starsi zachowują się nieodpowiedzialnie i beztrosko, a Artur pragnie stabilizacji, porządku, spokoju i normalności.
Stomil, ojciec bohatera, uznaje się za artystę, od młodości walczył o swobodę obyczajów oraz wolność od wszelkich społecznych konwenansów i zahamowań. Cały czas próbuje przeprowadzać bezsensowne eksperymenty teatralne na swojej rodzinie. Wraz z małżonką namawiają Artura do rzucenia elitarnych studiów medycznych i poświęcenia się sztuce. Ich artyzm jednak polega wyłącznie na pozwalaniu sobie na wszystko i odrzucaniu norm – nie jest konstruktywny. Bycie artystą i wywyższanie się przez to ponad innych jest więc dla Mrożka postawą śmieszną i nic nie wnoszącą, a mogącą doprowadzić do tragedii. Tak też dzieje się w jego dramacie – Artur ginie z ręki Edka, brutala, który nie liczy się z żadnymi wartościami i przejmuje władzę w domu.
Motyw artysty w Zniewolonym umyśle Czesława Miłosza
Czesław Miłosz w swoim genialnym zbiorze esejów starał się opisać losy literatów polskich, których umysły zostały zniewolone przez ideologię komunistyczną i którzy w latach PRL zaprzedali swój talent władzy. Miłosz analizuje ich biografie, charaktery, wcześniejsze dzieła i zastanawia się, co mogło sprowokować u nich ewidentnie błędny ruch życiowy w postaci rozpoczęcia tendencyjnego pisania w celach propagandowych. Dla niektórych przekonująca była wizja uznania, zaszczytów, pieniędzy i sławy, jakie miały wiązać się z działalnością propagandową, inni naprawdę wierzyli w ideologię komunistyczną.
Artysta jako taki jednak przedstawiony został bardzo instrumentalnie, jako narzędzie, które można łatwo oszukać albo kupić i wykorzystać do swoich nieczystych celów. Poeci cieszyli się wówczas dużą poczytnością, a więc mieli duży wpływ na psychikę narodu. W momencie kiedy intelektualna i duchowa elita zaczęła przekonywać prostych ludzi do komunizmu, społeczeństwo mogło łatwiej takim namowom ulec, ponieważ emocjonalnie ufali swoim ulubionym pisarzom. Dlatego też ta działalność byłą tak nieczysta i podła.
Motyw artysty w innych dziełach
- Exegi monumentum – wiersz Horacego, rzymskiego starożytnego poety, który uważał, że prawdziwie wartościowa sztuka jest w stanie przetrwać wiecznie, a wraz z nią osoba jej twórcy. Sława artysty ma więc być ponadczasowa i nieśmiertelna.
- Dziady cz. III Adama Mickiewicza – główny bohater dramatu, Konrad, jest jednostką absolutnie wybitną. TO poeta, który w czasie wielkiego monologu równa się z Bogiem i żąda od niego rządu dusz, by przy pomocy swoich talentów mógł doprowadzić ludzkość do szczęścia i wolności.
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego – w dramacie pojawia się postać Poety, który ukazany jest jako typowy modernistyczny dekadent, pogrążający się w duchowej pustce i inercji, zamiast podbudowywać swoją twórczością ducha narodu i prowokować go do podniosłych czynów.