Postać ojca jest w kulturze ogólnoświatowej nacechowana niemal tak samo jak postać matki. Ojciec – przynajmniej w stereotypowym pojęciu – kojarzy się głównie z głową rodziny, osobą odpowiedzialną za bezpieczeństwo słabszych od siebie, potrafiącą zapewnić byt rodzinie. Funkcjonują również inne skojarzenia: „Bóg Ojciec”, „ojciec narodu”, itp. Postać ojca jest więc kumulacją skojarzeń rodzinnych, religijnych, historycznych i politycznych. Taki stan rzeczy w dużej mierze ukształtowała literatura, która przez setki, a może nawet tysiące lat, kreowała ojców jako postaci w dużym stopniu determinujące życie i postępowanie swojego potomstwa.
Spis treści
Motyw ojca w Sklepach cynamonowych Brunona Schulza
W Sklepach cynamonowych mamy do czynienia z wyjątkowo oryginalną, ale też niesamowicie niejednoznaczną kreacją postaci ojca. Tata Józefa jest człowiekiem nieco oderwanym od rzeczywistości, nieprzywiązującym wagi do spraw przyziemnych, prozaicznych. Wyznacza on sobie cele natury metafizycznej i realizuje je, mimo niezrozumienia ze strony rodziny. Porusza się we własnym świecie,który coraz bardziej odseparowany jest od świata jego rodziny oraz od świata realnego.
Dla kilkuletniego Józefa jest to fascynujące, ponieważ z perspektywy dziecka to właśnie skupianie się na świecie marzeń i emocji musi być najbardziej inspirujące. Z perspektywy dorosłego jednak, ojciec jest osobą osuwającą się w otchłań szaleństwo, czym bardzo utrudnia życie i funkcjonowanie całej rodziny, której powinien być ostoją. Nie wywiązuje się więc ze swoich stereotypowych zadań i ról. Dla syna jest on postacią jednocześnie bliską i odległą.
Trudno tu o ojcowsko-synowską relację w dosłownym tego sformułowania znaczeniu, ale chłopiec na pewno uczy się od niego wiele jeśli chodzi o świat emocji, wrażliwość, uczucia i magiczne, artystyczne patrzenie na świat.
Motyw ojca w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego
Seweryn Baryka był prawdziwą ostoją dla rodziny Baryków. Był autorytetem dla młodego Cezarego i ostoją dla swojej żony Jadwigi. Dopóki był obecny w domu, życie Baryków płynęło w harmonijny i szczęśliwy sposób. Wybuch I wojny sprawił, że Seweryn otrzymał wezwanie na front, na które nie mógł nie zareagować. Jest to symboliczna sytuacja: wybuch wojny bowiem odbiera rodzinom ojców i mężów, co wprowadza chaos do funkcjonowania rodzin.
Jadwiga Barykowa coraz gorzej radzi sobie z dorastającym Czarkiem, który bez ojcowskiego przykładu zaczyna wymykać się spod matczynej pieczy. Kobieta umiera w trakcie rewolucji, a ojciec pojawia się dopiero po wojnie. Jest zmęczony, stary i ma siłę jeszcze tylko na jedno – powrót wraz z synem do Polski, która odzyskała właśnie niepodległość. Opowiada synowi, że Polska (której ten dotąd nie widział jest szalenie nowoczesnym krajem, czego symbolem mają być szklane domy.
Patriotyzm Seweryna (również cecha dosyć silnie kojarząca się z ojcostwem) bierze górę, ponieważ senior czuje,że to może być ostatnia rzecz, jakiej dokona w życiu. Jego autorytet okazał się jednak na tyle wieli, że Cezary zdecydował się wyjechać do kraju, którego nie znał i choć ostatecznie jego ojciec nie dożył dotarcia do ojczyzny, to Cezary odnalazł w niej również miejsce dla siebie.
Motyw ojca w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza
Jacek Soplica, który w eposie występuje pod pseudonimem Księdza Robaka, był ojcem tytułowego Tadeusza Soplicy. Był to ojciec, którego los zmusił do porzucenia dziecka zaraz po jego urodzeniu, jednak nigdy nie zapomniał o Tadeuszu. Zostawił go w dobrych rękach i przez całe życie wysyłał pieniądze na jego utrzymanie. Samodzielnie jednak nie był w stanie się nim opiekować ze względu na misję jakiej się podjął.
Wyrzuty sumienia po zamordowaniu Stolnika wygnały go z ojczyzny, wcisnęły w mnisi habit i kazały stać się emisariuszem sprawy polskiej u możnych władców tego świata, m.in. u Napoleona. Być może częścią tych wyrzutów była świadomość tego, jakim ojcem dla Tadeusza byłby, gdyby został na Litwie. Tadeusz wzrastałby wśród plotek i pomówień, że jego ojciec jest mordercą i zdrajcą ojczyzny, a byłoby to najgorsze dla młodego człowieka. Zrobił więc to, co wydawało mu się najlepsze dla jego dziecka. Usunął się w cień i próbował robić wszystko, by się zrehabilitować, jeśli nawet nie w oczach syna, to w oczach Boga.
Ostatecznie Jacek Soplica nie zdradził swojej prawdziwej tożsamości synowi nawet w obliczu rychłej śmierci. Uzyskał już wtedy co prawda rozgrzeszenie od Gerwazego, jednak być może nie chciał rujnować świata młodego człowieka tak ciężką informacją. Jacek Soplica nie był więc dobrym ojcem dla Tadeusza – nie był nim w ogóle, chociaż zawsze o nim pamiętał, opiekował się nim z daleka i najprawdopodobniej w jakiś sobie tylko znany sposób go kochał.
Motyw ojca w innych utworach
- Treny Jana Kochanowskiego – cykl dziewiętnastu utworów żałobnych, w których autor wyraża żal po utracie kilkuletniej córki, a ostatecznie godzi się z jej nieobecnością, kiedy uświadamia sobie, że być może dziecko jest już w lepszym świecie.
- Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego – hrabia Henryk jest typowym przykładem człowieka nie dojrzałego do zakładania rodziny i ojcostwa. W niedługim czasie po narodzinach jego syna, Orcia, pozwala się skusić poetyckiemu widmu i porzuca rodzinę, czym doprowadza swoją żonę do obłędu i śmierci, syna zaś do bycia naznaczonym piętnem poezji i równie wielkiego nieszczęścia za życia.
- Mity greckie – tytan Kronos był przykładem wyrodnego ojca, który w strachu o władzę, zjadał swoje dzieci, by te nie odebrały mu tronu. Ostatecznie dzięki Zeusowi wszystkie udało się uratować, a Kronosa strącić z tronu.