Chyba od zawsze towarzyszy człowiekowi rozumnemu pytanie, od czego zależy jego życie. Czy rzeczywiście wszystko jesteśmy w stanie sprawić własną wolą, determinacją, pracą i wysiłkiem? Czy jesteśmy wyłącznymi kowalami swojego losu? Czy być może jest jakaś siła wyższa, która ma wpływ na bieg naszego losu? Bóg, którego możemy prosić o różne rzeczy w modlitwie i który według własnego uznania może nam pomagać lub nie? A może fatum, brutalne i bezwzględne przeznaczenie, które już w momencie naszych narodzin zna datę, miejsce i sposób naszej śmierci, a także wszystko to, co do niej doprowadzi? Są to pytanie, które poruszają bardzo wiele dziedzin od teologii do filozofii, dlatego też kwestia przeznaczenia wydaje się tak inspirująca wszelkiego rodzaju artystom, w tym twórcom literatury, która stanowi naprawdę bogate kompendium wiedzy i rozważań na temat przeznaczenia.
Spis treści
Motyw przeznaczenia w Królu Edypie Sofoklesa
Starożytne tragedie stanowią zapis wierzeń ówczesnych ludzi w nieprzepartą i nieprzejednaną siłę, jaką jest przeznaczenie. Była ona uważana nie tylko za siłę dominującą w naszym życiu, lecz w ogóle jedyną, której na dodatek człowiek nie był się w stanie w żaden sposób przeciwstawić.
Dowodzi tego mityczna historia Edypa. Był on synem Jokasty oraz Lajosa, królewskiej pary w Tebach. Jego ojciec usłyszał przepowiednię, według której to jego własny syn miał pozbawić go życia. Odesłał więc Edypa, by ten skonał w dalekich górach. On jednak uratował się i dorastał na innym dworze, lecz w pewnym momencie również dowiedział się o istnieniu przepowiedni na swój temat. Nie chcąc zrobić krzywdy swoim przybranym rodzicom, których miał za prawdziwych, wyruszył w drogę i dotarł do Teb. Po drodze zabił Lajosa, który zastąpił mu drogę, a za uwolnienie miasta od Sfinksa nagrodzono go ręką Jokasty.
Edyp miał z Jokastą czworo potomstwo i prawdy dowiedział się dopiero na starość. Wówczas wyłupił sobie oczy i wyruszył w żebraczą tułaczkę. Widać jednak na jego przykładzie wyraźnie, że robił wszystko, by tylko oszukać los, ale im więcej robił, tym bardziej tak naprawdę spełniał przepowiednię. Od przeznaczenia więc nie ma absolutnie żadnej ucieczki.
Motyw przeznaczenia w Makbecie Williama Szekspira
Tytułowy bohater jednego z najsłynniejszych dramatów autorstwa Williama Szekspira był wzorowym rycerzem, wręcz bohaterem swojego dworu i ulubionym podwładnym króla Dunkana. Był wzorem cnót oraz niezwyciężonym żołnierzem na polu walki. Wracając z jednej z wojen napotkał na wrzosowisku trzy wiedźmy, które wywróżyły mu, że zostanie królem.
To z pozoru nieistotne spotkanie podnieciło ambicję Makbeta, której w znaczącym stopniu pomogła Lady Makbet. Ambicja ta osiągnęła chorobliwe rozmiary i Makbet zabił króla,a potem dopuścił się mnóstwa innych zbrodni i przestępstw, by tylko osiągnąć najwyższe stanowisko w państwie. Ostatecznie udało mu się to, lecz nie cieszył się długo sukcesem. Jego oraz jego małżonkę dopadło pomieszanie zmysłów i oboje w ten lub inny sposób stracili życie.
Można zadać sobie jedynie pytanie, czy gdyby Makbet nie usłyszał przepowiedni na wrzosowisku, pozwoliłby sobie na taką zmianę w swoim sercu? Czy może właśnie usłyszenie przepowiedni stało się czynnikiem, który sprowokował jej spełnienie? Po raz kolejny mamy do czynienia z sytuacją, w której los wydaje się mieć absolutną władzę nad życiem człowieka.
Motyw przeznaczenia w Lalce Bolesława Prusa
W Lalce Bolesława Prusa problem przeznaczenia i jego ewentualnego wpływu na los człowieka został omówiony dosyć dokładnie, chociaż próżno szukać w tej genialnej panoramicznej powieści jednoznacznych odpowiedzi. Główny bohater, Stanisław Wokulski, swoim życiem udowadnia, że człowiek może osiągnąć wszystko, czego zapragnie, dzięki swojej determinacji i naprawdę wytężonej pracy.
Czy jednak na pewno wszystko? Kiedy zakochał się w Izabeli Łęckiej, zrozumiał, że nawet najcięższą pracą, wydatkami i prośbami nie jest w stanie zdobyć jej serca. Panowanie nad losem kończyło się więc w momencie, gdy nasze pragnienia krzyżują się z wolą drugiego człowieka.
Niektórzy badacze twierdzą, że podobne refleksje ma reprezentować tytuł powieści. Pochodzi on od pewnej sceny, w której subiekt i przyjaciel Stanisława Wokulskiego, Ignacy Rzecki, wpatruje się w lalki leżące na witrynie sklepu galanteryjnego. Lalki te mają być metaforą ludzkiego losu. Jesteśmy więc tylko kukiełkami, marionetkami, którymi przeznaczenie może kierować dosłownie w sposób, który uzna za stosowny, a my nie możemy z tym absolutnie nic zrobić oprócz poddania się jego woli.
Motyw przeznaczenia w innych utworach
- Antygona Sofoklesa – kontynuacja historii Edypa, dotycząca jego potomstwa. Antygona sprzeciwia się rozkazowi nowego władcy Teb, Kreona, który uznaje jej zmarłego brata Polinejkesa za zdrajcę i zakazuje grzebania jego ciała. Antygona łamie zakaz, choć jest świadoma tego, że ta decyzja będzie kosztować ją życie. Jej samobójstwo pociąga za sobą serię innych nieszczęść i śmierci. Nie miała jednak dobrego wyjścia z sytuacji, w każdym wypadku poniosłaby jakąś karę. Przeznaczenie nie było wobec niej łaskawe.
- Proces Franza Kafki – główny bohater wydaje się zaledwie pchłą w stosunku do machiny prawo-państwowej, która przy pomocy przepisów, regulaminów i statutów jest w stanie zrobić z człowiekiem dosłownie wszystko. Człowiek więc jest zdany na aparat państwowy jak wcześniej na przeznaczenie.
- Iliada Homera – postacią reprezentującą przeznaczenie jest trojańska wieszczka Kasandra. Nikt jednak nie wierzy w jej wizję o upadku Troi, co paradoksalnie powoduje, że miasto rzeczywiście upada.